Image004

66 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

standardów. Jest „ogótem czynności prowadzenia [podkr. M. Cz.-W] drugiego człowieka i jego własnej aktywności w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości”¹, natomiast emancypacja jest procesem samodzielnego zmieniania własnego położenia w świecie życia. Jest procesem uwalniania się podmiotu od ograniczeń, także tych, które tkwią w edukacji, jej treściach, formach, środkach. Te sprzeczności mogą być czynnikiem wzmacniania, potęgowania roli każdego z procesów poprzez odpowiadanie na wzajemne wyzwania. W dialektycznym modelu relacji edukacji i emancypacji zawiera się naprzemienność wpływu tych procesów.

Czwartym modelem relacji edukacji i emancypacji jest równoczesne, wzajemne wzmacnianie (4). Jest to model transforma-tywny. Polega na tym, że edukacja i emancypacja posiadają te same właściwości. Są procesami oświecenia poprzez odkrywanie nowych obszarów wolności, poznawania ich specyfiki oraz przekształcania adekwatnie do podmiotowych wartości. Istotą tego modelu jest równoczesność przekształcania obydwu procesów. Zmianie podlega edukacja - staje się procesem otwartym, włączającym, odbywa się poprzez integrację poznania i zmiany. Podstawą przekształcania jest krytyczna refleksja i zaangażowane działanie. Jest procesem kształtowania kompetencji emancypacyjnych. Emancypacja zaś staje się procesem odważnego poszerzania sfer podmiotowego doświadczenia z wykorzystaniem kompetencji kształtowanych w procesie edukacji. Ten model można zaobserwować w tych instytucjach społecznych i edukacyjnych, które są miejscem i obiektem chronicznej zmiany pod wpływem osiągnięć nauki i techniki. Wprawdzie Stephen Kemmis podaje w wątpliwość gotowość instytucji edukacyjnych do chronicznych zmian², niemniej trudno uznać, że zdołają one skutecznie oprzeć się dynamicznie zmieniającym się warunkom i wymaganiom współczesnego świata. Wśród tych warunków i wymagań ważne miejsce zajmuje emancypacja.

Omówione modele relacji edukacji i eman-cypaqi można przedstawić w postaci graficznej (rycina 2.1).

Modele te pokazują, jaki jest udział edukacji w procesie świadomego uwalniania się od odczuwanych i rozumianych ograniczeń, samodzielnego osiągania nowych praw i pół wolności oraz odpowiedzialnego z nich korzystania. Jaką rolę może (powinna) spełnić edukacja w projekcie emancypowania się pod-

Model I

edukacja

Model II

edukacja

Model IV

edukacja

Model III

edukacja

emancypacja

Rycina 2.1. Modele relacji edukacji i emancypacji

miotu i urzeczywistniania centralnych wartości: wolności, samodzielności i odpowiedzialności. Pokazują także rolę emancypacji w procesie kształtowania mistrzostwa osobistego oraz w powstawaniu wspólnot uczących się³. Takie zjawiska jak kryzys kultury, zagrożenia ekologiczne i zdrowotne oraz alienaq'a społeczna powodują, iż edukację traktuje się albo jako źródło tych zagrożeń i kryzysów (jeśli jej poziom w opinii oceniających jest niski), albo jako panaceum na wszelkie dolegliwości, zarówno systemu, jak i świata życia.

Związki i konteksty relacji edukacji i emancypacji można analizować także ze względu na charakter obydwu procesów społecznych. Omówione wyżej relacje i kierunki oddziaływania są jedną z płaszczyzn analizy i interpretacji powiązań, swoistych korelacji omawianych procesów. Na te dwa procesy można spojrzeć z innej perspektywy, biorąc za punkt wyjścia rolę, jaką pełni emancypacja w przemianach edukacyjnych. Ze względu na to kryterium można wyróżnić następujące relacje edukacji i emancypacji: wychowanie do eman-cypowania się, emancypaqa poprzez edukację, emancypowanie się edukaqi.

Każda z tych relacji ukazuje potencjał obydwu procesów oraz umożliwia dostrzeżenie i zrozumienie istoty poszczególnych nurtów w pedagogice emancypacyjnej i kontekstów zastosowania teorii emancypacji do projektowania, organizowania i ewaluaq'i edukacji. Warto przy tym zaznaczyć, że te typy relacji nie są akademickim projektem, ale odzwierciedleniem synkretyczności procesów edukacji i emancypacji⁴. Wymaga to zatem pełniejszego zobrazowania relacji między nimi.

■ Wychowanie do emancypowania się.

Edukacja jest procesem zdobywania wiedzy kształtowania wiedzy, krytycyzmu, racjonalności i tym podobnych. Jest środkiem służącym rozumieniu własnej sytuacji i nabywaniu kompetenqi do osiągania praw i wolności. Podstawą takiej relacji są uznawane wartości emancypacyjne, takie jak: podmiotowość, autonomia, wolność⁵, sprawiedliwość i równość, racjonalność krytyczna⁶ oraz szczerość i innowacyjność. W rezultacie efekty wychowania uwidaczniają się w zakresie, sile i tempie podejmowania aktywności emancypacyjnej przez osoby i grupy uczestniczące w procesach edukacyjnych. W takiej sytuacji emancypacja, a raczej emancypowanie się nabiera statusu celu wychowania. Emancypowanie się staje się wartością autoteliczną. Wysiłek wychowawczy kierowany jest na jej osiąganie. Charakterystyczne jest to, że cel formułowany jest w kategorii procesu. Dzięki temu, podkreślana jest dynamika emancypacji i pojmowanie jej jako nigdy-nie-kończącej-się-h-istorii Prowadzi to do wskazania dyspozycji osobowościowych, których posiadanie umożliwia samodzielne osiąganie praw i racjonalne korzystanie z nich. Wśród tych dyspozyq'i znajdują się takie, jak: odwaga, otwartość i asertywność, tolerancja i odpowiedzialność.

Projekty wychowania do emancypowania się skupiają się na kompetencjach podmiotu, a zwłaszcza na tych. które wyrażają się w reakcjach oporu i transgresji w sy-tuaqi konfliktu, opresji i ograniczenia. Te kompetenqe, które umożliwiają obronę przed kolonizacją świata życia i jej długo-

Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji. Warszawa: IRWiR 1992.

S. Kemmis, op. cit., s. 218.

•*- P. M. Senge, Piata dyscyplina; teoria i praktyka organizacji uczących się, przeł. H. Korolewska-Mróz. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC 2000. s. 26.

Edukacja jest procesem podtrzymywania systemu poprzez wprowadzanie nowych jego członków i utrzymywanie kondycji dotychczasowych, emancypacja zaś jest procesem mniej lub bardziej dynamicznej zmiany tego systemu.

>* R. Kwaśnica, op. cit.. s. 105.

-’⁵ R. Sanzenbacher, The Conflict berween Technology and the Em-ironment: A Lesson in Crińcal Consciousness. „College Teaching"’ 1991, t. 39, nr 3.