146 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA
czona perspektywa, którą wyznaczają struktury poznawcze osób oraz ich fałszywa indywidualizacja1. Na marginesie należy zaznaczyć, że termin „roszczenie” odnosi się do specyficznej postawy wobec wartości emancypacyjnych (wolność, godność, prawa itd.), a nie do warunków idealnej komunikacji2.
Roszczenia emancypacyjne dotyczą wartości, które ludzie dostrzegają u innych i oceniają jako źródło szczęścia i satysfakcji. Jednocześnie nie zauważają albo lekceważą znaczenie warunków osiągania tego stanu. Ten poziom zaangażowania w zmianę - wyrażanie roszczeń - jest źródłem frustracji i agresji, a także blokowania zachowań prowolno-ściowych. W takiej sytuacji wiele osób i grup nie jest w stanie przekroczyć tego poziomu zaangażowania w zmianę własnego położenia. Wysiłek emancypacyjny kończy się na artykułowaniu roszczeń typu: „Należy mi/nam się..., żądam/y praw i wolności”.
Pragnienie samodzielności i korzystania z praw sprawia, że niektórzy ludzie przekraczają poziom roszczeń i wyrażają swoje oczekiwania i marzenia w postaci konkretnych, nowych jakościowo pól i przestrzeni aktywności. Prawo do decydowania o sobie i korzystania z wolności w poszczególnych sferach podmiotowego życia może być przedmiotem podmiotowych aspiracji. Aspiracje są kolejnym poziomem podmiotowej aktywności nakierowanej na zmianę. Aspiraq'e emancypacyjne są wyrażane przez podmiot (indywidualny/zbiorowy) poprzez wskazywanie praw, które pragnie osiągnąć, oraz argumentowanie ich znaczenia i roli w podmiotowym życiu. Są to zwykle zdania typu: „Marzę o osiągnięciu prawa do..., chciał-bym/łabym mieć prawo do...” i tak dalej. Ich treścią są niekiedy utopie. Ludzie pozostający na tym poziomie zaangażowania emancypacyjnego nie potrafią wskazać konkretnych, realnych dróg osiągania wartości emancypacyjnych. W rezultacie nie podejmują aktywności kierowanej na ich pozyskiwanie. Aspiracje emancypacyjne ujawniane są w warstwie deklaratywnej3 i niektórzy ludzie nie przekraczają tego poziomu zaangażowania - nie następuje więc zmiana. Należy dodać, że niektóre aspiracje wygasają pod wpływem przemian w osobie i w warunkach jej życia. W rezultacie zmiany położenia w święcie życia pragnienia, marzenia o niektórych prawach i polach wolności stają się nieosiągalne, a z niektórych ludzie rezygnują, dostrzegając uciążliwości płynące z ich posiadania. Z tego wynika, że aspiracje emancypacyjne są dynamiczne zarówno w perspektywie indywidualnej i czasu ontogenetycznego, jak i zbiorowej i czasu historycznego. Zmieniają się pod wpływem kondycji podmiotu i kontekstu jego życia.
Najwyższym poziomem zaangażowania w emancypację są dążenia. Tym mianem określa się świadome działanie ukierunkowane na uwalnianie się od ograniczeń i korzystanie z należnych praw. Wyrażane są przez podmiot poprzez wskazywanie konkretnych wartości emancypacyjnych, uzasadnianie ich znaczenia w podmiotowym życiu w perspektywie indywidualnej albo zbiorowej oraz przedstawianie realnych planów i dróg ich osiągania wraz z ewentualnymi utrudnieniami i sposobami radzenia sobie z nimi. Dążenia emancypacyjne są dynamiczną właściwością generującą iniqatywę i innowacyjność podmiotu ukierunkowaną na osiąganie praw i racjonalne korzystanie z nich. Artyku-lowane są potrzeby oraz osiąganie takich stanów i sytuacji, które wykraczają poza dotychczasowe struktury poznawcze podmiotu. Cechuje je zdolność do transgresji4.
Dążenia emancypacyjne są realistyczne, co oznacza, że podmiot zdaje sobie sprawę z konieczności wkładania trudu w wychodzenie ze zniewolenia i uciemiężenia. Niekiedy, postronny obserwator wysiłków kierowanych na realizację dążeń emancypacyjnych może w nich dostrzec utopijność albo zagrożenia porządku społecznego. Podkreślić należy, iż dążenia emancypacyjne cechuje odporność na nacisk i gotowość obrony5.
Omawiane poziomy aktywności emancypacyjnej nie oznaczają kolejnych etapów procesu emancypowania się. Nie odzwierciedlają też koniecznej drogi, jaką należy pokonać, by zmienić własny status w poszczególnych sferach życia. Mimo cechy emancypacji, takiej jak transpozycyjność, istnieje możliwość, że ta sama osoba w jednej sferze podmiotowego życia może realizować dążenia emancypacyjne, podczas gdy w innej pozostawać na poziomie roszczeń. Ten sam podmiot (osoba albo grupa) wraz z rozwojem i przekształceniami w kontekście (w świecie życia oraz w systemie) ma szanse zmieniać swoje kompetencje emancypacyjne.
Poziomy podmiotowej aktywności emancypacyjnej służą przedstawieniu złożoności procesów uwalniania się od doświadczanych opresji i ograniczeń. Osoby i grupy, które cechuje najniższy poziom - roszczenia - wchodzą w posiadanie praw i poszczególnych sfer wolności w wyniku nadania im przez innych. Wolność i samodzielność pochodzi z zewnątrz i zwykle wywołuje następstwa określane mianem pułapek izonomii6. Ci, którzy są na poziomie aspiracji, mają szanse samodzielnie pozyskać wymarzone prawa. Zależy to jednak bardziej od zbiegów okoliczności, a zwłaszcza struktury kontekstu, w jakim żyją, aniżeli od nich samych. Najpełniej w procesie emancypacji uczestniczą ci, których cechują dążenia do poszerzania podmiotowych pól wolności.
Dążenia
Walczę o...
Jestem na drodze do...
Aspiracfe
Chciatbym/tabym osiągnąć... Marzę o...
Roszczenia
Należy mi się... Żądam...
Rycina 11.1. Poziomy podmiotowej aktywności emancypacyjnej
J. Habermas, Teoria i praktyka, przet. M. Łukasiewicz, Z. Krasnodębski, Warszawa: PW 1983, s. 39; M. Baethge, [ndieidualization as Hope and Disaster: Contradictions and Paradoxes of Adolescertce in Western Societies, „International Social Science Joumal” 1985, nr 4.
J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, przel. A. M. Kaniowski, Warszawa: PWN 1999, t. 1, s. 499 i nast.
S. S. Feldmann, D. A. Rosenthal, Age Expectation of Behavioral Autonomy: The Influence of Family Variables and Adolescents’ Values, „International Joumal of Psychology” 1991, nr 1.
J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna, Warszawa: PWN 1987. s. 50-52.
F. Heckmann, Personelle Entwicklungshiłfe oder Entwicklung der Persónlichkeit? Eine Untersuchung zur Stoń-\ation von Entwicklungshelfem, „Kólner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie” 1974, nr 1.
Pułapki izonomii zostały szczegółowo przedstawione w dalszej części książki.