Image022

200 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNĄ

Dodać należy, że w polu refleksji znajduje się również kondycja emocjonalna na-uczyciela-wychowawcy. Od j?go dojrzałości w tej sferze, zdolności do utrzymywania równowagi emocjonalnej, zachowania dystansu wobec niepokojących albo irytujących zdarzeń, zależy struktura i dynamika interakcji edukacyjnej.

Warto także podkreślić, że w projekcie emancypacji w warunkach niezakłóconej komunikacji element emocjonalny nie znajduje właściwego mu miejsca. J. Habermas zdaje się nie dostrzegać znaczenia takich zjawisk, jak:

■ Uwewnętrznienie opresji. W konsekwencji - zgoda na nią; kolonizacja umysłu i emocji, zakotwiczenie w toksycznym otoczeniu oraz internalizacja przedmiotowego standardu waluacji¹ powodują niechęć do uwalniania się. Warto zdawać sobie sprawę z siły tego czynnika ograniczającego, jego rozległości i odporności na zewnętrzne wpływy proemancypacyj-ne. Jest to wyraźnie widoczne w procesie emancypacji poprzez edukację. Z jednej strony osoby będące na niższych etapach rozwoju emocjonalnego (uczniowie) głęboko wierzą w naturalność dominacji i konieczność podporządkowania się innym, z drugiej strony interakcje edukacyjne dostarczają doświadczeń intelektualnych i emoqonalnych zapewniających poczucie bezpieczeństwa nawet w sytuacji opresji.

■ Znaczenie nieśmiałości i obaw w sytuacjach interakcji społecznych; interakcja komunikacyjna jest narażona na zakłócenia wywołane lękiem przed wyrażaniem własnych opinii i pomysłów.

■ Niepokoje o następstwa własnych wyborów, działań i wypowiedzi; wprawdzie proces emancypacji jest celowy, jednak osiągnięte pola wolności i wywalczone osobiście prawa mogą przynieść zaskakujące dla sytuacji podmiotu konsekwencje. Współczesny świat jest wypel. niony sytuacjami nietypowymi². Nowe położenie, jakkolwiek wcześniej zaplanowane, a nawet wymarzone, może nieść więc takie zadania, które budzą obawy co do szansy ich zrealizowania.

To tylko niektóre czynniki zakłócania szczerej, jasnej i prawdziwej komunikacji. Zadomowienie w skolonizowanym, ale dającym poczucie bezpieczeństwa świecie sprawia, że ludzie niechętnie angażują się w zmianę.

O uczestniczeniu w procesie emancypacji jednostkowej lub zbiorowej decyduje poziom rozwoju moralnego i wyznawany system wartości. Analiza tej właściwości obejmuje zarówno periodyzację rozwoju, jak i uznawane wartości, które można uporządkować w dwie grupy, a mianowicie:

1. Emancypacyjne, takie jak godność, wolność, sprawiedliwość w dostępie do dóbr.

2. Adaptacyjne, a wśród nich posłuszeństwo, zdyscyplinowanie i tym podobne.

Właściwości moralne uwidaczniają się w kondycji odpowiedzialności jako korelatu kompetencji emancypacyjnych. Kondycja emocjonalna i wyznawany system wartości decydują o poziomie rozwoju społecznego, umiejętnościach społecznych w interakcjach edukacyjnych. Przyczynia się to do zachowania równowagi między oczekiwaniami innych a indywidualnymi potrzebami i uznawanymi sposobami ich realizacji.

Specyficzną właściwością osoby generującą przebieg procesu emancypacji jest kondycja intelektualna. Jest ona warunkiem emancypacyjnej racjonalności i krytycznej refleksji. Umożliwia rozumienie oraz interpretowanie zjawisk i procesów zachodzących w środowisku życia osoby, a także w niej samej. Rzetelna i usystematyzowana wiedza w poszczególnych dziedzinach jest podstawą raq'onalnego wartościowania, odporności na nacisk oraz samodzielnych wyborów i decyzji. Uodparnia na mity, przesądy i uprzedzenia. Główną przyczyną zniewolenia intelektualnego i dezorientacji jest niedoksztalcenie³. Autonomia i samowystarczalność w dokonywaniu wyborów i podejmowaniu decyzji przekraczania granic w poszczególnych polach podmiotowego świata, sięgania po nowe prawa oraz dyskutowania sposobów i warunków korzystania z nich pokazuje znaczenie krytycznej refleksji, która zawarta jest w racjonalności emancypacyjnej jako korelacje kompetencji emancypacyjnych.

Ta podmiotowa właściwość umożliwia rozumienie własnej sytuacji historycznej, projektowanie jej zmiany i przewidywanie konsekwencji swoich decyzji. Pozwala także zrozumieć mechanizmy regulujące przebieg procesów społecznych i przyrodniczych, dziejących się w kulturze i w naturze. Otwartość intelektualna, będąca podstawą raqonalno-ści emancypacyjnej, jest dynamiczna, a jednocześnie odporna na nacisk ideologiczny, polityczny oraz pokusy ułatwień. Te cechy pełnią szczególną rolę w II i III fazie procesu emancypacji. Są źródłem innowacji, krytycznych projektów pozytywnych rozwiązań i praktyczną ich weryfikacją.

Wśród właściwości osoby generujących emancypowanie się, istotne miejsce zajmuje poczucie podmiotowości. Doświadczanie osobistego sprawstwa w realizowaniu uznawanych wartości oraz odważne ponoszenie odpowiedzialności za swoje czyny jest im-manentnie związane z procesem przekraczania ograniczeń i odrzucania opresji. Dotyczy to wszystkich sfer życia i wszystkich planów⁴.

Nie można pominąć też takich właściwości osoby, jak płeć i wiek. Ich ścisły związek z kulturą, a zwłaszcza wzorami bycia kobietą - mężczyzną, dzieckiem - młodą osobą - dorosłą - starszą wyznacza skalę i natężenie zniewolenia/autonomii. Z tymi właściwościami związane są powinności oraz przepisy i kategorie ról społecznych oraz pola samodzielności. Należy więc zaakcentować, że de-prywacja ze względu na płeć dotyka i kobiety, i mężczyzn. Są to nierzadko odmienne pola i typy ograniczeń, niemniej jednak warto zdawać sobie sprawę z ich istnienia. Dopiero wówczas można zrozumieć, istotę równości statusu płci. Podobna uwaga odnosi się do ograniczeń i opresji doświadczanych przez ludzi w różnym wieku. Tradycyjne odnoszenie zniewolenia do dzieci i młodzieży przesłania skalę kolonizacji świata życia ludzi dorosłych i starszych. Dostrzegając ograniczenia jakich doświadczają ludzie starsi oraz dorośli zniewoleni przez system, pedagodzy podejmują zadania ukierunkowane na kształtowanie kompetenqi emancypacyjnych ludzi w tym okresie życia. Na podkreślenie zasługuje to, że nie wiek ani płeć jest czynnikiem deprywa-cji/emancypacji, ale przedstawione wyżej właściwości podlegające zmianie pod wpływem intencjonalnych oddziaływań edukacyjnych.

Sumując powyższe analizy, należy podkreślić, że nadanie właściwościom osoby rangi czynników generujących emancypację jest tylko jednostronnym widzeniem relacji emancypacji i cłyspozyqi człowieka. W rzeczywistości relacje tych dwu klas zjawisk cechuje transfor-matywność. Oznacza to, że przemiany we właściwościach osobowych generują emancypację, zaś emancypowanie się prowadzi do rozwoju poszczególnych właściwości.

K. Obuchowski, Człowiek intencjonalny. Warszawa: Logos 1993, s. 9.

Ibidem, s. 14.

R. Scruton, The Philosopher on Dover Beach, Manchester: Camecet L990, s. 75.

K Korzeniowski, Poczucie podmiotowości - alienacji politycznej: uwarunkowania psychospołeczne, Poznań: Na-fcom 1991. s. 32.