Image023

202 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNI*

Bliskie kręgi społecznego odniesienia

Organizacja życia społecznego, zwłaszcza w kręgu bezpośrednich relacji społecznych, coraz częściej przybiera strukturę sieci. Hoiyzontalność kontaktów bywa czynnikiem ułatwiającym zmniejszenie podporządkowania i zależności. Jednakże - paradoksalnie -ten typ relacji wywołuje zjawisko wyższej kontroli i opresji zachowania aniżeli porządek hierarchiczny, w którym „każdy zna swoje miejsce i wie, co należy robić”. Partnerstwo, jako przykład relacji poziomych, jest bardziej zobowiązujące niż struktura pionowa w relacji sługa - pan. Wyzwala gotowość do samokontroli. Zmienia charakter dyscypliny - z zewnętrznego pilnowania na wewnętrzne (osobiste albo grupowe) dostosowanie.

Specyfika kontaktów poziomych sprawia, że są one ważnym czynnikiem emancypacji. Jednocześnie emancypacja generuje rozszerzanie strefy tego typu kontaktów. Do wzajemnych związków tych klas zjawisk odnosi się zatem wyrażona wyżej opinia o transformatywnym modelu relacji między nimi. Analizując czynniki emancypacji, zwracam się więc ku mechanizmom tkwiącym w najbliższym otoczeniu. Jest ono bowiem najbliższym układem odniesienia społecznego, źródłem wartości i wzorów zachowań oraz środowiskiem weryfikacji projektów zmiany. Bliski krąg odniesienia społecznego to grupa osób, w której dominują bezpośrednie interakcje (bliskość przestrzenna) i więzi osobiste, istnieją warunki doświadczania wzajemnych zależności oraz podobieństwa w dostępie do dóbr i wartości-¹⁵. Kryteria tego kręgu społecznego spełnia grupa rówieśnicza, grupa sąsiedzka i mała zbiorowość lokalna. Na nich skupiona jest uwaga organizatorów społecznych i edukacyjnych projektów emancypacji poprzez edukację. W centrum zainteresowania pe-dagogów znajdują się między innymi relacje komunikacyjne w tym wycinku świata życia. Poprzez nie bowiem odbywa się reprodukcja albo zmiana kapitału kulturowego i jego nośników, takich jak kody komunikacji, wzory uczestniczenia w poszczególnych sferach życia społecznego oraz sposoby realizacji potrzeb.

Socjalizacja w środowisku społecznym jest podstawowym procesem kształtowania tożsamości. Wspólnota doświadczeń, podobieństwo wzorów zachowań, podzielanie uznawanych wartości jest podstawowym źródłem poczucia tożsamości. Społeczny projekt o nazwie KREMAB zrealizowany w jednym z osiedli w belgijskim mieście Leuven^lć umożliwił wyłonienie czterech poziomów relacji społecznych w środowisku lokalnym ze względu na ich rolę w kształtowaniu powiązań komunikacyjnych oraz współdziałania w procesie rozpoznawania i rozwiązywania konfliktów w tym obszarze świata życia:

■    Relacje planowe, wynikające z unormowanych wzorów życia rodzinnego, sąsiedzkiego, lokalnego.

■    Relacje częste okazjonalne, mają one miejsce w sytuacjach korzystania z istniejących w środowisku urządzeń i instytucji (sklepik osiedlowy, park itp.).

■    Relacje rzadkie okazjonalne, związane ze sporadycznym korzystaniem z lokalnych urządzeń i instytucji; dla niektórych mieszkańców są to spotkania w lo-

¹⁵    R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przel. E. Morawska, J. Wertenstein-Żutawski, Warszawa: PWN 1982, s. 290.

¹⁶    W. Leirman, Yorming met Bewoners ran een Kansarm Genoemde Buurt, Leuven: Centrum voor Sociaal-Ago-zisch Onderzoek 1980.

kalnej bibliotece, dla innych spotkania w szkole, do której uczęszczają dzieci.

■ Relacje przypadkowe.

Każdy z tych poziomów jest nacechowany specyficznymi warunkami doświadczania możliwości własnego wpływania na bieg spraw w środowisku, ograniczeń i podporządkowania oraz szans ich przekraczania. Częstość i okoliczności spotkania mieszkańców osiedla na poszczególnych poziomach generuje doświadczenia uczestniczenia w demokratycznym ladzie społecznym. Są więc one zarówno źródłem indywidualnego rozwoju, a zwłaszcza kształtowania podmiotowych kompetencji emancypacyjnych, jak i zmiany społecznej. Uczestniczenie w tym projekcie społecznym zwiększyło aktywność samorządową mieszkańców, skuteczność w rozwiązywaniu palących spraw (emancypacja zbiorowa) oraz samorefleksję i zaangażowanie poszczególnych osób (emancypacja indywidualna).

Wspieranie emancypowania się w bliskich kręgach społecznego odniesienia jest zadaniem szkoły funkcjonującej w środowisku lokalnym, ale i wszystkich sił społecznych, zarówno formalnych (instytucji samorządowych, gospodarczych itd.), jak i organizacji pozarządowych. Otwiera to nowe pola dla pedagogicznej pracy w środowisku i sprzyja odkrywaniu nieznanych form, metod i treści emancypacji poprzez edukację. Odnosi się to zwłaszcza do działań organizacji pozarządowych, które mobilizują ludzi (swoich członków i adresatów ich oferty) do wychodzenia poza, osiągania nowych praw i korzystania z nich. Emancypacja w tych kręgach jest reakcją na zawłaszczanie przez państwo sfery prywatnej oraz zapobieganiem rozszerzania się pułapek w tym między innymi pułapki miłosierdzia¹⁷.

Specyficznym przedmiotem namysłu nad rolą bliskich kręgów społecznych są relacje w grupach rówieśniczych. Odnosi się to nie tylko do grup młodzieżowych, ale i do grup ludzi dorosłych oraz osób w tak zwanym trzecim wieku. Ta ostatnia frakq'a wiekowa wzbudza zainteresowanie pedagogów ze względu na przemiany w stylu życia tej grupy i wzrost zaangażowania w życie społeczne.

Rodzina i jej rola w procesie emancypacji

Procesy socjalizacji zachodzące w rodzinie, ze względu na siłę i trwałość ich wpływów, stanowią ważny i atrakcyjny poznawczo przedmiot analiz pedagogiki emancypacyjnej. Przemiany wzorów rodzinnych oraz towarzyszące im reakcje, zwłaszcza środowisk tradycyjnych, świadczą z jednej strony o skali opresji, jakiej doświadczają osoby odrzucające tradycyjne modele życia rodzinnego, z drugiej zaś o rozmiarach inwencji i inicjatywy w uwalnianiu się od ograniczeń tkwiących w tych modelach. Nie oznacza to, że wszystkie przejawy przemian w życiu rodzinnym są wynikiem racjonalnych wyborów. Niektóre z nich są wymuszone sytuacją ekonomiczną (np. zamiana tradycyjnych ról rodzinnych: kobiety zajmują się pracą zarobkową, a mężczyźni prowadzeniem gospodarstwa domowego), nie można ich więc uznać za przejaw emancypacji, ale w indywidualnych przypadkach - wynik świadomego wyboru.

Uznanie rodziny za środowisko i czynnik emancypacji kieruje uwagę na te aspek-

¹⁷ M. Czerepaniak-Walczak, Od pomocy państwa do samopomocy•; procesy emancypacji w społeczeństwie obywatelskim (perspektywa pedagogiczna), w: Wolontariat w obszarze humanistycznych wyzwań opiekuńczych, red. B. Kromolicka, Toruń: Akapit 2005, s. 159-169.