642 643

Ryc. 237. Wielopłytkowicc Chaetopleura sp. A — przekrój przez estetę, B — płytka szkieletowa, C — larwa, D — pokrój ciała od strony grzbietowej, E — brzusznej, F — schemat budowy układu nerwowego: a — artikulamentum, b — brzeg płaszcza, c — soczewka, d — otwór odbytowy, g — gruczoły skorupowe, j — jama płaszczowa, k — oczko, ł — płaszcz, n — noga, o — otwór gębowy, p — protolroch, r — muszla, s — skrzela, t — tegmentum, w — warstwa komórek wzrokowych i pigmentowych, z — zawiązek nogi

Ryc. 238. Wielopłytkowicc Chaetopleura sp. A—narządy wewnętrzne części brzusznej, B — przekrój podłużny, C—poprzeczny; a — noga, c — gruczoł cukrowy, d — odbyt, g — gonada, k — przewód pokarmowy, ł — głowa, m — metanefrydium, n — układ nerwowy, o — otwór gębowy, p — ujście narządów płciowych, s — serce, t — gruczoł trzustkowo-wątrobowy, w — osierdzie, ż — żołądek

konchiolinowej (periostrakum) pokrywającej całą płytkę, warstwy górnej (powłokowej, tegmentum), złożonej z konchiołiny impregnowanej węglanem wapnia i warstwy dolnej (hipostrakum), wyłącznie zbudowanej z węglanu wapnia.

Te główne części poprzebijane są wąskimi kanalikami, u niektórych gatunków bardzo licznymi (do 1750 na 1 mm²), w których tkwią wyspecjalizowe narządy zmysłów, zwane estetami, właściwe tylko tej gromadzie (p. dalej). Przednie, skrzydełkowato wykształcone części płytek, zachodzące pod sąsiednią płytkę, zwane artikulamentum (ryc. 237B), zbudowane są wyłącznie z węglanu wapnia.

Do tych części przyczepione są mięśnie, łączące ze sobą płytki.

Jama płaszczowa jest płytka (ryc. 238C), okrężna, występują w niej skrzela w liczbie 6 — 88 par, rozmieszczone równomiernie (ryc. 238), albo skupione w jej tylnej części.

Otwór odbytowy występuje z tyłu worka trzewiowego (ryc. 237E).

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Mięśnie wora powłokowego są zróżnicowane. W części wora, występującej pod szkieletem zewnętrznym, tworzą bardzo cienką warstwę.

W części wora obejmującej wolne brzegi płaszcza i w worze powłokowym nogi są grube, a nawet zróżnicowane w wiązki. Część mięśni nogi jest silnie rozwinięta w wiązki ustawione metamerycznie i przyczepiona do płytek szkieletu zewnętrznego. Mięśnie obsługujące ruchomo zestawione elementy szkieletu zewnętrznego są szczególnie silnie wykształcone i powtarzają się zgodnie z liczbą płytek.

Układ nerwowy jest podobnie zbudowany jak u jednopły tkowców. ale jest prymitywniejszy, gdyż nie ma zwojów mózgowych. Składa się z obrączki okołogardzielowej i dwóch par podłużnych pni (ryc. 237F): bocznych i nożnych. Pnie łączą się w tylnej części ciała nad jelitem tylnym, a w całym swoim przebiegu są połączone licznymi poprzeczkami. Pnie boczne wysyłają liczne gałązki boczne, wchodzące do płaszcza. U części wielopłytkowców występują słabo zaznaczone zwoje związane z obrączką okołogardzielową: para podgar-dzielowych i para podprzełykowych.

Narządy zmysłów. Charakterystycznymi narządami zmysłów są w tej gromadzie wspomniane już estety. Są to zróżnicowane komórki części grzbietowej płaszcza, zespołami wpuklone do kanalików w płytkach szkieletowych, pełniące funkcje zmysłowe, odbierające wrażenia świetlne. W pojedynczym zespole komórki są zróżnicowane na pigmentowe i odbierające wrażenia, tworzące siatkówkę. U niektórych gatunków estety są wyposażone ponadto w soczewkę i ciało szkliste (ryc. 237A). Estety są unerwiane przez pnie boczne. Narządem odbierającym wrażenia smakowe jest worek podtarkowy, mający specyficzną poduszeczkowatą strukturę, zwisającą od strony grzbietowej do światła worka i wysuwaną na zewnątrz. Poduszeczka kontroluje jakość zgarnianego z podłoża pokarmu. Komórki odbierające wrażenia dotykowe rozmieszczone są na powierzchni całego ciała, a większe ich skupienia występują na głowie. U nielicznych gatunków występują osfradia, osadzone na ścianie

643