646 647

wystawiając część tylną, obejmującą skrzela, nad powierzchnię muh (ryc. 239B). Niektóre mają ciało zgięte w kształcie litery J. Część drąży siec korytarzy, które zamieszkują. W korytarzach poruszają się tylko do przodu. Ok. 70 gatunków. Kosmopolityczne, ale największa liczba gatunków występuje w Oceanie Spokojnym.

Ryc. 239. Tarczkonogi. A —- Chaetoderma sp.. wygląd ogólny, B, D — Krupponentia sp. zagrzebana w mule i poruszająca się po dnie, C — budowa wewnętrzna Chaetoderma sp.; d — otwór odbytowy, e — serce, f — odontofor. g — gonada, i — osierdzie, j — jelito, ł — jama płaszcza, n — worek nasienny, o—otwór gębowy, p — przełyk, r—tarka, s — skrzele, t — tarczka gębowa, u — uchyłek żołądka, w — gruczoł ślinowy, z — zwój mózgowy, 2 — żołądek, y — pień nerwowy brzuszny

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Tarczkonogi są mięczakami średniej wielkości, od 3 mm do 15 cm długimi. Ciało mają cylindryczne, robakowato wydłużone.

Głowa jest szczątkowa, w postaci płata nie odgraniczonego od worka trzewiowego, nie ma oczu ani czułków.

Worek trzewiowy jest wydłużony w osi przednio-tylnej. Fałdy boczne jego płaszcza są zrośnięte po stronie brzusznej i w całości otaczają ciało. Z tyłu ciała, pomiędzy workiem trzewiowym a płaszczem, występuje kloszowata jama płaszczowa z parą skrzeli. Worek trzewiowy jest jednolity, albo może na nim występować okrężna bruzda dzieląca go zewnętrznie na dwie części. U niektórych gatunków worek trzewiowy wykazuje różną grubość, w poszczególnych okolicach (ryc. 239A), a jego tylny koniec może być pogrubiony lub cieńki. Otwór gębowy znajduje się z przodu worka trzewiowego (ryc. 239C). Otwór odbytowy występuje z tyłu worka trzewiowego, otwiera się do jamy płaszczowej.

Noga jest silnie zredukowana, zmodyfikowana w tarczkę (ryc. 239C), fałd występujący z tyłu otworu gębowego albo otaczający go podkowiasto. U niektórych gatunków tarczka jest dwudzielna. Tarczka jest pokryta nabłonkiem orzęsionym, pomiędzy komórkami naskórka występują liczne komórki zmysłowe, a na jej brzegu jednokomórkowe gruczoły wydzielające iluż. Tarczka jest stosunkowo sztywna, umożliwia rycie jam w mule oraz zaczepianie ciała w jamach.

Budowa wewnętrzna

Tarczkonogi nie mają układu wydalniczego.

Pokrycie ciała. Płaszcz pokryty jest oskórkiem, zawierającym chitynę, tkwią w nim gęsto ułożone igły wapienne. Z naskórkiem zrośnięte są mięśnie, ułożone okrężnie, ukośnie i podłużnie, tworzące z nim wór powłokowy, umożliwiają one wykonywanie ruchów wyginających ciało i ruchów perystaltycznych.

Układ nerwowy składa się z 3—6 par drobnych zwojów przedmózgowych i pary zwojów mózgowych, połączonych ze sobą, położonych nad gardzielą. Zwoje przedmózgowe połączone są krótkimi spoidłami z mózgiem i unerwiają tarczkę nożną. Z boków zwojów mózgowych wychodzą pnie podłużne: nieparzyste, przełykowy i brzuszny i parzyste pnie boczne (ryc. 239G). Pień przełykowy unerwia jelito przednie, łączy się spoidłami z parą zwojów tarkowych bocznych i parą podtarkowych. Pnie boczne, w tyle wora trzewiowego, są ze sobą połączone i od miejsca złączenia wysyłają nerwy do skrzełi.

Narządy zmysłów. Komórki zmysłowe tarczki nożnej odbierają bodźce mechaniczne i chemiczne. Na grzbietowej stronie, w tyle ciała, położony jest narząd odbierający wrażenia chemiczne, prawdopodobnie kontrolujący jakość wody dostającej się do jamy płaszczowej. Ma on kształt wydłużonego zagłębienia w płaszczu, wyścielonego cienkim oskórkiem, z drobnymi igiełkami. Naskórek zagłębienia ma liczne komórki zmysłowe.

Jama ciała, jak u wszystkich mięczaków, jest blastocelem, ale ze względu na wydłużenie ciała i wypełnienie narządami wewnętrznymi, jest rozgraniczona na liczne zatoki. Celoma jest ograniczona do worka okołosercowego i światła gonady.

Układ pokarmowy. Otwór gębowy może być zamykany mięśniem zwieraczem. Gardziel jest długa, obszerna, o gęsto orzęsionych ścianach. Występuje w niej tarka, różnie długa i różnie wykształcona u poszczególnych gatunków. Po stronie grzbietowej uchodzą do gardzieli gruczoły ślinowe grzbietowe, a z boków boczne. Po stronie grzbietowej gardziel przechodzi w przełyk (ryc. 239C), łączący się z krótkim workowatym żołądkiem. Do tylnej części żołądka otwiera się bardzo duży workowaty, nieparzysty, gruczoł trzust-kowo-wątrobowy. Jelito tylne jest cienkie i długie.

Pokarmem tarczkonogów są drobne organizmy roślinne i zwierzęce występujące w mule, zgarniane tarką.

Oddychanie. Narządami oddechowymi są skrzela, krótkie, z wyrostkami ustawionymi jednostronnie. Skrzela, za pomocą mięśni retraktorów, mogą być wysuwane i wciągane do jamy płaszczowej.

647