784 785

a w ryjku notochordy, glomerul (p. dalej) i posiadanie otwartego układu krwionośnego.

Gromada: felitodyszne — Enteropneusta

Synonimy: żoiędzioglowe, Helminthomorpha

Diagnoza: przedslrunowcc wolno żyjące, mające ryjek usztywniony notochordą, uwypukleniem sklepienia jamy gębowej.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Jelitodyszne żyją głównie w płytkich obszarach mórz, w strefach odpływów i przypływów, zagrzebane w mule lub piasku, część zamieszkuje nory w kształcie litery U, zagłębienia dna, czy szczeliny skalne. Cztery gatunki są głębinowe, występują do głębokości 4 500 m. Spotyka się je we wszystkich morzach, w tym i w Bałtyku. Wszędzie są rzadkimi bezkręgowcami. Opisano ok. 70 gatunków. Wiele z nich ma zdolność do bioluminescencji, związanej z występowaniem w ich ciele symbiotycznych bakterii świecących.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Jelitodyszne mają ciało cylindryczne, robakowato wydłużone, od 9 cm do 2,5 m długie, zróżnicowane na 3 części: ryjek, kołnierz i tułów (ryc. 280A).

Ryjek (prosoma) ma kształt żolędziowaty. Jest główną częścią służącą do lokomocji i rycia w miękkim podłożu. W zależności od działania mięśni i zwiększania ciśnienia płynu w jego celomie (p. dalej) wykonuje różne ruchy, w tym perystaltyczne, twardnieje i wiotczeje.

Kołnierz (mezosoma) ma większą średnicę niż ryjek. W przedniej części jest wyciągnięty w cylinder, częściowo obejmujący ryjek. Po stronie brzusznej kołnierza, blisko podstawy ryjka, występuje otwór gębowy, stale otwarty, pozbawiony zwieracza.

Tułów (metasoma) jest najdłuższym odcinkiem ciała, jest zróżnicowany na trzy strefy: skrzelowo-plciową, tzw. wątrobową i odbytową. W strefie skrzelo-wo-plciowej, na stronie grzbietowej, występują rzędami otwory szpar skrzelo-wych (od kilku do 100), a ta część ciała, w porównaniu z resztą, jest najszersza. Dalej ku tyłowi, tułów zwęża się łagodnie i zaznaczają się na nim nabrzmienia, związane z występowaniem gonad i gonoporów. U niektórych gatunków nabrzmienia gonad wykształcone są w postaci podłużnych fałdów. Strefa, zwana wątrobową, wyróżnia się występowaniem dwóch podłużnych rzędów drobniejszych nabrzmień, z uchyłkami jelita o brązowym zabarwieniu. Strefa odbytowa jest najbardziej zwężona, bez nabrzmień, a na jej końcu występuje otwór odbytowy. U części gatunków strefy tułowia są słabo zaznaczone, albo zewnętrznie niewidoczne.

Ryc. 280. Jelitodyszne. A — Dolichoglossus sp., wygląd ogólny, B — przekrój podłużny przez ryjek, kołnierz i część tułowia, małe powiększenie, C — duże; b — brzuszne naczynie krwionośne, g — grzbietowe, j — jama gębowa, k — kołnierz, ł — kłębuszki, n — notochorda. o — przewód pokarmowy, p — procel, r — ryjek, s — szpara skrzelowa, t — tułów, u — pęcherzyk kurczliwy,

w — okolica wątrobowa

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Ciało jest gładkie, nie ma wyrostków, czy szczecin oraz oskórka. Naskórek jest jednowarstwowy, orzęsiony, bogaty w gruczoły jednokomórkowe, produkujące substancje śluzowate i odstraszające, mające zapach jodu (mukopolisacharydy zawierające 2,6-dibromofenoI). Komórki naskórka stykają się ze sobą tylko częściami górnymi, ich dolne części są zwężone. Naskórek jest oparty na błonie podstawnej, częściowe zgrubienia tej błony tworzą wewnętrzne struktury usztywniające kołnierz i szpary skrzelowe. Pod naskórkiem występują warstwy mięśni: okrężna i podłużna (w ryjku i kołnierzu), albo tylko podłużna (w tułowiu), tworzące z naskórkiem wór powłokowy. Mięśnie są gładkie. Mięśnie podściela perytoneum, który tylko u postaci młodocianych ma cechy nabłonka. U postaci dojrzałych jest zróżnicowany w tkankę łączną i mięśnie.

Układ nerwowy jelitodysznych wykazuje zarówno cechy prymitywne, właściwe pierwogębym, jak i nawiązujące do strunowców. Nie ma części centralnych porównywalnych ze zwojami mózgowymi. Jego części główne mają postać

785