38 39

ciula, zachowujące odpowiednią wilgotność ułatwiającą wymianę gazową, jak tetumki (wpuklenia nieunac/ynione), plucotchawkl (ryc. 5C unaczynione), czy specyficznie unaczynione komory, jak np. jamy płaszczowe (płuca) u brzucho-nogów lądowych.

Układ krwionośny (hemalny, krążenia, naczyniowy, waskulamy). Jego zasadniczą funkcją jest transport substancji pokarmowych, wody, tlenu, dwutlenku węgla, metabolitów, rozprowadzanie produktów gruczołów dokrew-nych. utrzymywanie stałości środowiska wewnętrznego oraz zaangażowanie w reakcjach obronnych przed mikroorganizmami i w reakcjach odpornościowych.

Rozdział pokarmu pomiędzy komórki ciała u par/ydełkowców i płaziń-ców odbywa się z pomocą wspomnianego układu chłonno-trawiącego. U zwierząt zbudowanych z trzech warstw zarodkowych rozprowadzanie pokarmu zachodzi albo za pomocą płynów jam ciała, albo za pomocą specjalnych kanałów, wyodrębnionych w system naczyń krwionośnych, tworzących układ krwionośny. Termin „układ krwionośny” jest stosowany w ogólnych opracowaniach z zoologii bezkręgowców dość dowolnie. Nie można porównywać układu krwionośnego bezkręgowców z układem krwionośnym kręgowców. U bezkręgowców układ krwionośny składa się albo z naczyń niekurczliwych bez zastawek, albo kurczliwych w całości, kurczliwych tylko w określonych obszarach, z zastawkami oraz z płynów zawartych w naczyniach. W pierwotnym typie układu krwionośnego kurczliwego wszystkie naczynia lub ich dłuższe odcinki, są kurczliwe. W wyżej rozwiniętych układach, występują części lub część motoryczna. zwana sercem, zdolna do wywoływania ciśnienia o takiej sile. że skutecznie pokonuje ona tarcie płynów w naczyniach. Serce może się kurczyć sumoistnie. niezależnie od układu nerwowego (miogenny ośrodek automatyzmu), albo może mieć specyficzny węzeł nerwowy (neurogenny ośrodek automatyzmu). Naczynia powstają w szczelinach blastocelu. Te. które mogą się kurczyć (główne) zbudowane są ze śródbłonka, otoczki z tkanki łącznej i mięśni. Inne zbudowane są tylko ze śródbłonka i otoczki lącznotkankowej, albo tylko ze śródbłonka (włosowate). Naczynia mogą być wypełnione tylko substancją płynną, albo substancją płynną (osocze) z zawieszonymi w niej komórkami (składniki morfotyczne). Płyny i komórki mogą pośredniczyć tylko w przekazywaniu pokarmów, taki układ odpowiada więc tylko części limfatycznej (chłonnej) układu krążenia u kręgowców, a część płynna odpowiada limfie (chłoncc). Jeżeli występują barwniki oddechowe, układy krwionośne bezkręgowców pośredniczą także w wymianie gazów i wtedy ich część płynną określa się jako krew. Barwniki oddechowe mogą być rozpuszczone w płynie (częściej) łub zebrane w komórkach krwi (krwinkach; rzadziej). Naczynia mogą być zróżnicowane. W najprostszym przypadku występują dwa: grzbietowe i brzuszne Największe zróżnicowania wykazują naczynia związane i określonymi układami, np. z przewodem pokarmowym, układem oddechowym. pokryciem ciała, wydalniczym.

A

JL

B

C

Ryc. 6. Schematy budowy układów krwionośnych. A — zamknięty pierścienicy. B — otwarty skorupiaka, C — otwarty owada

Układ krwionośny u bezkręgowców może mieć obieg zamknięty (ryc. 6A), wtedy nazywa się go układem zamkniętym. Układ taki może się składać tylko z naczyń, albo z naczyń i zatok, które są przestrzeniami blastocelu ograniczonymi tylko cienkimi błonami łącznotkankowymi. U części bezkręgowców obieg płynów może być przerwany, w jednym lub wielu okolicach ciała i wtedy układ nazywa się układem otwartym (ryc. 6B.C). W układzie otwartym, krew z naczyń wylewa się do jamy ciała (blastocelu), albo do połączonych jam ciała (blastocel + celoma = hemoccl, miksocel) i miesza z płynami jam ciała. Krew zmieszaną z płynami jamy ciała nazywa się hemolimfą. pełni ona zarówno funkcje krwi, jak i limfy. U bezkręgowców naczynia doprowadzające krew do części kurczliwych nazywa się żyłami, odprowadzające — tętnicami, niezależnie czy przeprowadzają krew utlenioną, czy nieutlenioną.

Układ wydalniczy. Narządy wchodzące w skład układu wydalniczego usuwają z organizmu nadmiar wody, utrzymują równowagę jonową (os-moregulacja) oraz usuwają końcowe produkty przemiany materii zawierające azot.

Wszystkie komórki wielokomórkowców są zdolne do wydalania płynów, lub końcowych produktów własnej przemiany materii. U zwierząt zbudowanych z dwóch warstw zarodkowych każda komórka styka się ze środowiskiem płynnym i może do niego bezpośrednio wydalać. U zwierząt trójwarstwowych większość komórek nie ma takiej możliwości, u nich funkcje pośredniczące w ekskrecji podejmują wyspecjalizowane komórki lub narządy, najczęściej pochodzące z mezodermy. U bezkręgowców są one bardzo różnorodnie wykształcone. Mogą to być pojedyncze komórki zwane nefrocytami wędrującymi albo magazynującymi. Wędrujące wychwytują zbędne produkty metabolizmu i poprzez ścianę ciała albo ścianę układu pokarmowego wydostają się na zewnątrz organizmu. Nefrocyty magazynujące wychwytują i magazynują w swoim ciele zbędne produkty metabolizmu i pozostają w organizmie do końca jego życia. Jako nefrydia określa się narządy wydalnicze mające przewody wyprowadzające zbędne produkty metabolizmu na zewnątrz ciała. Nerkami nazywa się narządy wydalnicze mające powiązanie z układem krwionośnym. Te, u bezkręgowców występują rzadko. Poza tym, u bezkręgowców, w przeciwieństwie do kręgowców, tylko w jednej grupie (por. niezmogowce) występuje powiązanie układu wydalniczego z rozrodczym, w system urogenitalny.

Nefrydia są bardzo różnorodnie wykształcone, ale można je ogólnie podzielić na: protonefrydia i metanefrydia. Protonefrydia są typem pierwotnym.

39