98�

WYKŁAD 7

kami, które trzeba zapamiętać. Ponadto po stronie słowotwórstwa istnieje bardzo wiele typów odznaczających się dużą regularnością i te niekiedy badacze włączają do fleksji. Wymieńmy niektóre z tych pogranicznych zjawisk.

Należą tu regularnie tworzone rzeczownikowe nazwy czynności na -anie, -enie, -cie (typu: bieganie, gryzienie, bicie), derywowane od każdego niemal czasownika. Wyjątki typu: możność (od móc, nie ma *możenie), mus (od musieć, nie ma *musienie\ czy brak derywatów od woleć, iść, dadzą się łatwo wyliczyć. Jednak za zaliczeniem tych konstrukcji do derywacji przemawiają występujące w nich licznie nadwyżki semantyczne, np. ogrodzenie to nazwa czynności i wytworu (Zepsuło się ogrodzenie), zaproszenie to ‘czynność’ i ‘środek czynności: to, za pomocą czego się zaprasza’ (np. Zaproszenie leży na biurku). Przez J. Tokarskiego (1973) konstrukcje te zaliczane są do fleksji, podobnie jak i przysłówki odprzymiotnikowe typu: mądrze, ładnie, głupio itp.

Punkty dyskusyjne stanowią także formy stopniowania przymiotników, a także aspekt czasownika. Szerzej o kwestii tej mowa jest m.in. w Gramatyce współczesnego języka polskiego. Morfologia (1998).

7.3. Rola słowotwórstwa w systemie językowym

Slowotwórstwo pełni w systemie językowym dwojaką rolę:

(1)    Przede wszystkim abstrakcyjne modele słowotwórcze, zakodowane w części gramatycznej systemu, mają charakter dynamiczny: stanowią podstawę tworzenia nowych jednostek słownikowych. Według tych wzorców powstają nowe nazwy np. wykonawców czynności, nosicieli cech, miejsc, narzędzi i wielu innych pojęć i zjawisk, których nazwania wymaga rozwój kultury współczesnych społeczeństw. System słowotwórczy przynosi w tym względzie pewne schematy pojęciowe (kategorie słowotwórcze), za pomocą których człowiek ujmuje myślowo i nazwowo rzeczywistość.

(2)    Drugi aspekt systemu słowotwórczego (statyczny) polega na porządkowaniu istniejącego słownictwa, wiązaniu jego elementów w klasy pojęciowe i tym samym tworzeniu struktury pojęciowej, stanowiącej poznawczą interpretację świata, utrwaloną w języku. Przejawia się to zarówno w ujmowaniu rzeczywistości w ogólne klasy, które, o czym

98 wspominaliśmy, stają się podstawą tworzenia nowych słów, jak i w inter-

In otacji poznawczej poszczególnych zjawisk, jak np. w nazwaniu grzyba borowikiem ze względu na warunki, w których żyje, bądź też prawdziwkiem ze względu na uznanie jego wysokiej wartości. Fakty słowotwórcze są właśnie świadectwem takiej kulturowo uwarunkowanej interpretacji poznawczej świata.

7.4. Rola fleksji w systemie językowym

Kormy fleksyjne, tworzone w sposób względnie regularny, służą sygnalizowaniu funkcji składniowej użytego w wypowiedzeniu leksemu, a także przekazywaniu pewnych określonych informacji semantycznych (takich jak liczba przedmiotów, czas zdarzeń, będących przedmiotem wypowiedzi itp.), które w danym języku zostają wyróżnione i przekazane w sposób konieczny przez formy gramatyczne. Te znaczenia i funkcje komunikowane przez formy fleksyjne określane są mianem kategorii gramatycznych. Są one swoiste dla poszczególnych języków, choć podstawowy ich zrąb dla np. języków indoeuropejskich jest wspólny. Rzecz jasna, że języki bez fleksji w inny sposób „radzą sobie” z przekazywaniem tego typu informacji, niezbędnych na ogół do budowy wypowiedzenia, np. przez wprowadzanie specjalnych wyrazów do tego służących lub przez używanie szyku (Szerzej o tym patrz np. Majewicz 1989; por. też Wykład 14 naszego kursu).

Nie będziemy tu mówić o sposobach tworzenia form fleksyjnych, są one opisywane w gramatykach poszczególnych języków (np. reguły fleksyjne polszczyzny omówione zostały w Gramatyce współczesnego języka polskiego. Morfologia 1998). Tu powiemy więcej o typach kategorii morfologicznych, posługując się najbliższym nam materiałem języka polskiego.

7.4.1. Kategorie gramatyczne. Uwagi ogólne

Kategorie gramatyczne, a więc znaczenia (a ściślej: opozycje znaczeń), komunikowane w sposób regularny i konieczny (z góry narzucony, obligatoryjny) za pomocą form fleksyjnych przysługują klasom leksemów w różnoraki sposób i dotyczą informacji semantycznej bądź syntaktycznej.

Ze względu na sposób przysługiwania leksemom wyróżnia się kategorie klasyfikujące i kategorie fleksyjne. Na przykład rodzaj gramatyczny 99