dobrzyńska

312-

7wu    Tfka

Tekst jako przedmiot badań różnych dyscyplin naukowych

Zainteresowanie ponadzdaniowymi relacjami językowymi w całościowych komunikatach doprowadziło do wyodrębnienia się w ramach językoznaw-st wa osobnej dyscypliny badawczej teorii tekstu, nazywanej tez i c -k sto log i ą (lingwistyczna) lub lingwistyką tekstu. Istnienie tej dyscypliny jest wyraźnie zaświadczone od połowy lat sześćdziesiątych naszego wieku. Niektóre wchodzie w jej zakres zagadnienia, jak podział „psychologiczny" zdania (odpowiadający rozczłonkowaniu na temat i temat) czy relacje międzyzdaniowe, poszerzające zasięg składni, rozpatrywano już wcześniej, w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, w czym mają też swój udział uczeni polscy: Stanisław Szober, Stanisław Jodłowski i Zenon Klemensiewicz. Promotorką systematycznych badań nad strukturą tekstu spójnego stała się w Polsce Maria Renata Miycnowa, która od początku lat siedemdziesiątych inicjowała spotkania naukowe i publikacje poświęcone tej problematyce, zapraszając do udziału w tych pracach wiciu badaczy z różnych ośrodków naukowych i dyscyplin humanistycznych.

Najdawniejszych antcccdensów tego kierunku badań niektórzy uczeni szukają w obrębie starożytnej retoryki, która stanowiła zbiót reguł dotyczących układania i wygłaszania mów sądowych i politycznych, a więc przekazywała pewną wiedzę na temat sposobu użycia języka w wypowiedzi i struktury komunikatów mówionych. W traktatach retorycznych poruszane były kwestie powtarzania pewnych elementów językowych w tekście (co - jak pamiętamy - może być wykładnikiem spójności), notm gatunkowych, zasad kompozycji - w tym sposobów rozpoczynania i kończenia różnego typu tekstów. Obserwacje te nie osiągnęły jednak wystarczającego poziomu ogólności, by można było mówić, żc dotyczą struktur)' tekstu w ogóle. Nic doprowadziły do wyłonienia pojęcia „tekst". Ponadto towarzyszyła im silna tendencja normatywna, miały więc charakter przednaukowy.

Pewne elementy refleksji nad strukturą wypowiedzi, które stały się przedmiotem zainteresowań teorii tekstu, znaleźć też można w obrębie poetyki, stylistyki i gcnologii literaturoznawczej. Korzyść jest ws/.akze obopólna: dyscypliny te mogą obecnie w pogłębiony sposób analizować budowę utworów literackich i gatunków artystycznych, wykorzystując nowe kategorie opisu wypracowane w obrębie teorii tekstu.

Skoro nauka ta dostarcza sposobów analizy wypowiedzi, wypowiedź zaś i sam akt komunikacji słownej stanowią przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin humanistycznych, wyniki badań nad strukturą tekstu spójnego otworzyć mogą nowe perspektywy w obrębie takich nauk, jak logika, psychologia, socjologia, antropologia, folklorystyka i in.

Właśnie na gruncie nauk humanistycznych, zajmujących się obok wytworów językowych - twórczością artystyczną i innymi zachowaniami znakowymi człowieka w obrębie danej kultur)', doszło do rozszerzenia pojęcia tekstu, co stanowi analogię do podobnego uogólnienia w zakresie użycia ter minu „język” w teorii informacji i semiotyce, niekiedy także w etnografii czy antropologii. Szeroko rozumiany tekst - już jako tekst kultury (Żółkiewski 1988) odnoszony bywa do wszelkich przekazów artystycznych, do całości znakowych o charakterze rytualnym, do takich wieloelementowych układów znaczących, jak strój ludowy. Uogólnienie pojęcia tekst pozwala porównywać wytwory i zachowania znaczące, przynależne do różnych dziedzin kultury, umożliwia odkrycie ich wspólnych cech strukturalnych oraz stanowi dogodną płaszczyznę integracji rozproszonych ba dań specjalistycznych z zakresu różnych dyscyplin humanistycznych.

Uświadomienie sobie podstawowych zasad organizacji wypowiedzi jest ważne dla każdego człowieka wyczulonego na kulturę języka. Dlatego obok nurtu stricte naukowego - teoria tekstu uprawiana jest także w sposób bardziej popularne: w połowie lat osiemdziesiątych znalazła się w zreformowanym programie nauki o języku polskim dla szkół średnich licealnych (podręcznik dla klasy 1). Wiedza na temat zasad budowy spójnej wypowiedzi oraz umiejętność tworzenia i rozpoznawania różnego typu tekstów powinna też stać się podstawą nauczania języków obcych - pojmowanego jako wprowadzenie w innj system komunikacji i odmienny świat kultury, operujący swoistymi sposobami organizacji tekstu i odrębnym repertuarem gatunków mowy (Bachtin. 1986; Duszak, 1998).

Bibliografia

Abramowicz Maciej, B a r t m i ń s k i Jer/.) (red.), 1989. Tek‘t ustny - lexte orał. Wrocław.

B a •. h t i n Michał, 1986, Problem gatunków mowy. Problem tekstu w lingutsiycr, filologu i innych naukach humanistycznych, w: Estetyka twórczości dawnej, Warszawa.

Bartmiński Jerzy, Boniecka Barbara (red). 1998, Trkst. Problemy teoretyczne. Lublin

B a r i m i ń s k i Jerzy. Boniecka Barbara (mi.), 1998, Tekst. Analizy t interpretacje. Lublin.

Beaugrande Robert-Alain de, Drcłs 1 cr Wolfgang Ulrich, 1990. Wstęp do lingwistyki tekstu. Warszawa.

Bogusławski Andrzej, 1977, Problems of tire Thematu Rhemattc Slructure of Senteru.es, Warszawa.

Bolecki Włodzimierz, 1991, Preteksty t teksty. 7. zagadnień związków mądry tekstowych w literaturze polskiej XX wieku. Warszawa.

Boniecka Barbara, 1999, Lingwistyka tekstu. Ternu i praktyka, Lublin

Danek Danuta, 1972, O tytule utworu literackiego, „Pamiętnik Literacki", z. 4

D i) k Tcun A van, 198C, Macro-slrnaures. An Inierductplinary Siudy ojGlohal Strun urrs tn Discourse, Cognttions and Interaction, Hillsdalc.