dobrzy 25252525F1ska

312 ----- ł>v-/vi.fa. T»ka

Tekst jako przedmiot badań różnych dyscyplin naukowych

Zainteresowanie ponadzdaniowymi relacjami językowymi w całościowych komunikatach doprowadziło do wyodrębnienia się w ramach językoznawstwa osobnej dyscypliny badawczej teorii tekstu, nazywanej tez i c -ksto log ią (lingwistyczny) lub lingwistyką tekstu. Istnienie tej dyscypliny jest wyraźnie zaświadczone od połowy lat sześćdziesiątych naszego wieku. Niektóre wchodzące w jej zakres zagadnienia, jak podział „psychologiczny" zdania (odpowiadający rozczłonkowaniu na temat i rc-mat) czy relacje między zdaniowe, poszerzające zasięg składni, rozpatrywano już wcześniej, w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, w czym mają też swój udział uczeni polscy: Stanisław Szober, Stanisław Jodłowski i Zenon Klemensiewicz. Promotorką systematycznych badań nad strukturą tekstu spójnego stała się w Polsce Maria Renata Maycnowa, która od początku lat siedemdziesiątych inicjowała spotkania naukowe i publikacje poświęcone tej problematyce, zapraszając do udziału w tych pracach wiciu badaczy z różnych ośrodków naukowych i dyscyplin humanistycznych

Najdawniejszych anteccdensów tego kierunku badań niektórzy uczeni szukają w obrębie starożytnej retoryki, która stanowiła zbiór reguł dotyczą cych układania i wygłaszania mów sądowych i politycznych, a więc przekazywała pewną wiedzę na temat sposobu użycia języka w wypowiedzi i struktury komunikatów mówionych. W traktatach retorycznych poruszane były kwestie powtarzania pewnych elementów językowych w tekście (co - jak pamiętamy - może być wykładnikiem spójności), norm gatunkowych, zasad kompozycji - w tym sposobów rozpoczynania i kończenia różnego typu tekstów. Obserwacje te nie osiągnęły jednak wystarczającego poziomu ogólności, by można było mówić, żc dotyczą struktury tekstu w ogóle. Nie doprowadziły do wyłonienia pojęcia „tekst". Ponadto towarzyszyła im silna tendencja normatywna, miały więc charakter przednaukowy.

Pewne elementy refleksji nad strukturą wypowiedzi, które stały się przedmiotem zainteresowań teorii tekstu, znaleźć też można w obrębie poetyki, stylistyki i genologii literaturoznawczej. Korzyść jest wszakże obopólna: dyscypliny te mogą obecnie w pogłębiony sposób analizować budowę utworów literackich i gatunków artystycznych, wykorzystując nowe kategorie opisu wypracowane w obrębie teorii tekstu.

Skoro nauka ta dostarcza sposobów analizy wypowiedzi, wypowiedź zaś i sam akt komunikacji słownej stanowią przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin humanistycznych, wyniki badań nad strukturą tekstu spójnego otworzyć mogą nowe perspektywy w obrębie takich nauk, jak logika, psychologia, socjologia, antropologia, folklorystyka i in.

313

Biblu nji-jfg

Właśnie na gruncie nauk humanistycznych, zajmujących się obok wytworów językowych - twórczością artystyczną i innymi zachowaniami znakowymi człowieka w obrębie danej kultury', doszło do rozszerzenia pojęcia tekstu, co stanowi analogię do podobnego uogólnienia w zakresie użycia terminu „język" w teorii informacji i semiotyce, niekiedy tak/e w etnografii czy antropologii. Szeroko rozumiany tekst - |uż |ako tekst kultury (Żółkiewski. 1988) odnoszony bywa do wszelkich przekazów artystycznych, do całości znakowych o charakterze rytualnym, do takich wieloelementowych układów znaczących, jak strój ludowy. Uogólnienie pojęcia tekst pozwala porównywać wytwory i zachowania znaczące, przynależne do różnych dziedzin kultury, umożliwia odkrycie ich wspólnych cech strukturalnych oraz stanowi dogodną płaszczyznę integracji rozproszonych badań specjalistycznych / zakresu różnych dyscyplin humanistycznych.

Uświadomienie sobie podstawowych zasad organizacji wypowiedzi jest ważne dla każdego człowieka wyczulonego na kulturę języka. Dlatego obok nurtu strtat naukowego - teoria tekstu uprawiana jest także w sposób bardziej popularny: w połowie lat osiemdziesiątych znalazła się w zreformowanym programie nauki o języku polskim dla szkół średnich licealnych (podręcznik dla klasy 1). W iedza na temat zasad budowy spójnej wypowie d/i oraz umiejętność tworzenia i rozpoznawania różnego typu tekstów powinna też stać się podstawą nauczania języków obcych - pojmowanego jako wprowadzenie w inny system komunikacji i odmienny świat kultury, operujący swoistymi sposobami organizacji tekstu i odrębnym repertuarem gatunków mowy (Bachtin, 1986; Duszak, 1998).

Bibliografia

Abramowicz Maciej, Bartmiński Jerz> (red.). 1989. Teku ustny - tex!e orał. Wroc-ław.

Bachtin Michał, 1986, ProNem gatunków mowy. Problem tekstu w hngwtszyee, filologu t tnrryth runkuh humanistycznych. w: Estetyka twórczości shrwnej, Warszawa.

Bartmiński Jerzy, Boniecka Barbara (red), 1998, Tekst. Pioidemy teoretyczne, Lublin Bartmiński Jerzy. Bo n i e r k a Barbara (reti.), 1998, Tekst A ruiny i interpretacje, Lublin B e a u g r a n d e Robcrt-Alain de, D r c ł s I c r Wolfgang Ulrich, 199C. Wstęp do lingwistyki tekstu, Warszawa.

Bogusławski Andrzej, 1977, Pmblems of tire Thematu Rirenutic Structure of Sentences, Warszawa.

Bolecki Włodzimierz, 1991. Preteksty i teksty. Z zagadnień związków nnędrytekstowych w literaturze polskie) XX wieku. Warszawa.

Boniecka Barbara, 1999, / tngwtstyka tekstu Teoria i praktyka. Lublin Danek Danuta, 1972, O tytule utworu literackiego, „Pamiętnik Literacki", z ■*

D i) k Tcun A van. 198C, ,’dacrostruclures. An Interdistipltnary Siudy of Glohal Slructures tn Diseourse, Cognttiom and Interaction, Hillsdalc.