DSCF1114

OBRA* *VDA ci rolę zasadniczą i to ber wątpieniu było wyrazem poglądów poety na rolę Żydów w I\)l$ee. Zauważmy przv tej sposobności, że w i i Wyspiański wyznaczy! Racheli rolę rozpętania całego misterium. Ona to przecież wprowadza element wizji poetyckiej, który prowadzi do wyzwolenia tego, „co się komu w duszy śni".

frezja polska spoglądała na Żyda z różnych stron. W pięknem wierszu Syrokomli o księgarzu ulicznym trafnie dostrzegała jedną z najważniejszych funkcji kulturotwórczych żydostwa polskiego— funkcję rozpowszechniania wielkich wartości kultu-rv polskiej. Opłakiwała smutki żydowskie pieśniami Kasprowicza c.y Gomułickiego, mówiła o patriotyzmie Żydów, o ich związaniu i krajem.

IYsvmistycznv i Żydom nieżyczliwy kierunek myli politycznej nie znajdował odgłosu w poezji polskiej. W jednym tylko wvp*dku i u jednego poety spotkać się można z niechętnym ustosunkowaniem się do Żydów i z odgłosami ówczesnej publicystyki antysemickiej. Chodzi tu o Nic-Baśką, Zauważmy jednak, że Krasiński wprowadza tu „przechrztów" — a więc Żydów, którzy’ zerwali i przeszłością, którzy starają się wejść w środowisko nie-zydtwskic. Krasiński w niechęci do nich nie tyle idzie śladami swego ojca, ile jest wyrazicielem nastrojów i uprzedzeń, jakie w owym czasie panowały wc Francji wobec hontmes novi ze świata żydowskiego i jednocześnie w pewnych kołach polskich wobec frankistów. Ci, o których Krasiński mówi, to ex-Zydzi. W owej epoce Żyd wyznaniowy jeszcze nie występował na widowni politycznej. Arystokratę Krasińskiego wystarczająco niepokoili homi-ner nota pochodzenia żydowskiego, jak zresztą niepokoili go wszelcy hommes mnn,

W każdym jednak razie stanowisko Krasińskiego było wyjątków*. W poezji polskiej do Żydów życzliwie odnoszą się nawet i tacy poeci, którzy*—jak np. Kasprowicz—w życiu codziennym nie darzyli ich względami.

Stwierdźmy dalej rzecz niewątpliwą’, w poezji polskiej _

pomijając nieliczne wyjątki — Żyd występuje jako część krąjob-

OBRAZ ŻYDA

rnzu polskiego — krajobrazu fizycznego i duchowego. Poeci widzą go od strony jego uczestnictwa w życiu polskim, w oderwaniu od środowiska żydowskiego. Co wiemy o Jankielu na tle polsko-litewskiego Soplicowa? Bardzo niedużo. Właściwie tyle tylko, że wykonywał zawody „żydowskie” i że był w sąsiednim mieście podrabinkicm. Jankiel jest tu widziany wyłącznie od strony polskiej, powiedzmy — soplicowskiej. Był ofiarnym i gorącym patriotą polskim, ^konywał z ramienia „Patriotów” tajemnicze misje polityczne i przez Moskali posądzany był o szpiegostwo. Był rozjemcą w sporach między zwolennikami Soplicy i zwolennikami Horeszków, i obie strony szanowały go i liczyły się z jego zdaniem. Był zaufanym powiernikiem księdza Robaka. Spełniał określone zadania kulturalne: był źródłem nowin z szerokiego świata, dzięki niemu pieśni z różnych okolic Polski przenikały na Litwę. Mickiewicz bezspornie w osobie Jankiela uchwycił szereg zasadniczych obiektywnych funkcji, jakie były udziałem Żydów polskich. Ale Mickiewicz zupełnie pominął świat żydowski Jankiela, tak samo zresztą jak pominął świat chłopski. Bo też — jak to mówi podtytuł — Pan Tadeusz w intencji poety miał być „historią szlachecką” i z natury rzeczy świat nieszlachecki mógł tu być widziany tylko od strony szlacheckiej i ze względu na jego udział w rzeczywistości szlachecko-soplicowskiej. Chłop w Panu Tadeuszu jest w porównaniu z Jankielem postacią znacznie bardziej dalekoplanową.

Tb oderwanie Żyda od środowiska żydowskiego dominuje w prawie całej poezji polskiej. Żyd jest widziany od strony polskiej i oceniany od strony polskiej. Najważniejszym motywem jest jego polski patriotyzm, zdolność wykazywania się najwyższymi cnotami polskimi. Jeżeli zaś motyw ofiarnego patriotyzmu nie jest bezpośrednio wprowadzany, to są podnoszone jakieś zasługi dla polskości, jak w wierszu Syrokomli o księgarzu, czy w pięknym poemaciku Zofii Bohdanowiczowej Szałdy-Bałdy-twvski o wędrownym kramarzu żydowskim, pokornym i bezpre-tencjonalnym łączniku między' zapadłą wsią litewską a wielkim

271