img173

274

Nazwa Brisingamen, poświadczona u Snorriego (Gylf 35, Skaldskap 20) i w Thrymskvidzie (13, 19) oznacza „naszyjnik Brisingów”. Można w niej jednak spróbować odnaleźć pojęcie świecenia (por. norweskie brisa, J. de Vries 1957, 311) i płonącego ognia, brisingr (J. de Vries 1962, 57). Brisingamen pojawia się już w Beowulfie (v. 1191-1209) jako Brosinga mene, a klejnot ów z hali Eormenrika kradnie niejaki Hama. Praźródła tej opowieści doszukiwać się więc można już w cyklu mitów związanych z Hermanarykiem (A.B. Rooth 1961, 54). Niewykluczone, że Brisingamen jest tożsamy z tajemniczym hafnyra z Husdrapy (2), o który przy Singasteinn walczyli Loki i Heimdall, i ten ostatni zwyciężył. Pewne jest tu tylko, że już według pierwszych skaldów Loki ukradł Brisingamen, a Heimdall go odzyskał. W Haustlong (9) Loki określony jest bowiem jako złodziej brisinga gjord (naszyjnika, pasa), a jako złodziej Brisingamen pojawia się w Skaldskaparmal (16). Heimdall natomiast przedstawiony jest tam (Skaldskap. 8) jako mansaekir Freju „ten, kto szukał [lub odzyskał] naszyjnik Freji”. Według Snorriego, który powołuje się w tym miejscu na nieznane nam strofy Husdrapy, Heimdall miał o naszyjnik Freji walczyć z Lokim pod Singasteinn, a obaj stoczyli swój bój przemienieni w foki.

Jeśli za E.C. Polome (1995, 585) dokonamy śmiałej interpretacji 20. strofy Lokasenny, utożsamiając Freję z Gefjon, i uznamy wspomnianego tam „białego młodzieńca” za Heimdalla, to okaże się, że za odzyskanie swego klejnotu Freja nagrodziła go swymi sprzedajnymi wdziękami. Nie jest to interpretacja aż tak karkołomna, jak by się mogło na pozór wydawać. Opowieść o zdobyciu przez Freję jej klejnotu, choć zachowana jedynie w późnym Sorla thattr, nosi znamiona legendy opartej na dawnym micie. W znanej nam wersji nie tłumaczy ona jednak, dlaczego naszyjnik Freji odzyskać miał Heimdall. Najwyraźniej więc mit miał wiele wersji. W Sorla thattr służy on wyjaśnieniu, dlaczego Freja spowodowała nie kończą się bitwę dwóch królów, zwaną Hjadningavig. W innych źródłach powoduje ją Walkiria Hild, Sorla thattr jej wywołanie przypisuje Freji -jak zresztą sądzimy nieprzypadkowo.

Legenda brzmi następująco (Sorla thattr 1). Gdy Odyn był królem w położonym w Azji Asgardzie, powierzył tam Njordowi i Frejowi pełnienie funkcji kapłanów. Córką Njorda była Freja. „Ta stowarzyszyła się z Odynem i została jego kochanką. Ale byli też w Azji mężowie, jeden zwał się Alfrigg, drugi Dwalinn, trzeci Berling, czwarty Grerr”, których ludzie zwali Karłami (dvergr). „Ci mieszkali w pewnej skale”. Odyn bardzo kochał Freję, która była najpiękniejszą kobietą swoich czasów. Ale „pewnego dnia zdarzyło się, że Freja szła obok skały, a ta była otwarta. Karły zajęte były robieniem złotego naszyjnika, który był bardzo piękny. Freji podobał się naszyjnik, a Karłom Freja”. Dostała go od nich za spędzoną z każdym z nich noc i wróciła z do Odyna, udając, że nic się nie stało. Loki dowiedział się jednak o jej niewierności i doniósł na nią do Odyna, a ten wiedział, jak ją dotkliwie ukarać. Zmusił Lokiego, by ten ukradł naszyjnik, co nie było łatwe, jako że Freja nosiła swój klejnot na piersiach nawet podczas snu. Loki musiał się więc zmienić w muchę, by dostać się do jej komnaty, rozpiąć naszyjnik, ukąsić ją tak, by się przewróciła na drugi bok i dopiero wtedy zabrał go i zdołał uciec ze zdobyczą. Freja rankiem zauważyła brak naszyjnika. O jego kradzież podejrzewała Odyna. Ten zgodził się oddać jej klejnot, ale pod warunkiem, że spowoduje nigdy nie kończącą się wojnę dwóch królów (Sorla thattr 2). W tej wersji mitu wątek walki Heimdalla z Lokim o należący do Freji naszyjnik w ogóle się nie pojawia. Ważną paralelę do tego mitu stanowi wspomniana tu już anegdota Saksona Gramatyka (I, 7, 1-3) o złotym posągu Odyna, który jego żona Frigg potajemnie przetopiła, zdradzając przy tej okazji swego męża ze złotnikiem.

Warto tu zauważyć, że Freja musiała swój klejnot odzyskać za wszelką cenę, był to bowiem jej najważniejszy atrybut. Jak pokazuje Thrymskvida (26-28), Freja kochała biżuterię, a co więcej, bez Brisingamen najwyraźniej nie była w pełni boginią. Tak jak Thor bez Mjollnira tracił swą męskość, tak brak Brisingamen pozbawiał Freję jej kobiecości. Dawne interpretacje, dostrzegające w Brisingamen zorzę polarną, Słońce, lub przynoszący płodność amulet nie wydają się dziś przekonujące⁶⁵. Gdy bogowie chcą przebrać Thora za Freję. muszą na jego wypchanych kamieniami sztucznych piersiach zawiesić Brisingamen (Thrk. 14 i 18). Warto tu przy okazji zauważyć, że kenning Eilifa Gudrunarsona (Thorsdrapa 17: Skj. BI, 148) określa Thora mianem langvinr Throngvar, „starego przyjaciela Freji”. Nic więc dziwnego, że Freja bez wahania powierza mu w Thrymskvidzie swój najcenniejszy atrybut. Odpowiedź na pytanie, czy oznacza to, że ich przyjaźń miała erotyczny podtekst zależy od tego, czy uwierzymy w cytowane tu już słowa Lokiego ojej intymnych związkach ze wszystkimi bogami.

Freja była mistrzynią właściwej dla Wanów magii seidr, dającej także moc wieszczą. W jej tajniki po pojednaniu Asów z Wanami wprowadziła Odyna (Yn-glinga saga 4). Jako pani seidr Freja była zapewne tożsama z Gullveig, o której mówiliśmy już wyżej. Znała się też na nekromancji, o czym świadczy zaklęcie, jakim zmusiła Olbrzymkę Hyndlę do wygłoszenia proroctwa, zawierającego listę przodków jej ziemskiego kochanka Ottara heimski (L.P. Słupecki 1998, 59-60; L. Motz 1998, 31). Po to, by Ottar, zmieniony w jej dzika, potrafił zapamiętać

⁶⁵ Omawia je R. Simek 1995, 57-59, tam literatura.