img673

176

Definiując ryzyko jako przedmiot ochrony prawnej, można wyróżnić dziewięć rodzajów ryzyka socjalnego (tabela 9.3)^IS:

1)    dożycie wieku emerytalnego,

2)    trwałą lub okresową niezdolność do pracy,

3)    śmierć żywiciela,

4)    niezdolność lub niemożność świadczenia pracy (prowadzenia działalności gospodarczej),

5)    wypadek przy pracy lub chorobę zawodową,

6)    niczdrowie (definiowane jako jego brak),

7)    bezrobocie,

8)    niedostatek dochodu w rodzinie,

9)    trudne sytuacje życiowe.

Ryzyko wymienione w punktach od 1-6 jest chronione za pomocą metody ułxv.pieczeniowej, natomiast ryzyko od 7-9 za pomocą opieki społecznej¹⁹.

9.2. System ubezpieczeń społecznych w Polsce 9.2.1. Uwagi wstępne

O rozwoju ubezpieczeń w Polsce można mówić w zasadzie dopiero od czasów odzyskania niepodległości. Do pierwszej wojny światowej ubezpieczenia społeczne w Polsce były regulowane przez państwa zaborcze i chociaż w żabotach pruskim i austriackim były one rozwinięte, to w zaborze rosyjskim praktycznie nie istniały.

Po odzyskaniu niepodległości stopniowo zastępowano dotychczasowe regulacje ustawami polskimi. Pierwszym z uregulowanych ubezpieczeń było ubezpieczenie na wypadek choroby (lata 1919 i 1920). W latach 1924-1925 uregulowano ubezpieczenie na wypadek bezrobocia, a w 1927 r. ubezpieczenie emerytalne pracowników umysłowych. W 1933 r. wprowadzono ubezpieczenie emerytalne robotników, oparte na kapitalizacji składki. Pomimo trudnej sytuacji ekonomicznej w tym okresie został wprowadzony jednolity w całym państwie system ubezpieczeń społecznych. Zainicjowała go ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym, tzw. scaleniowa. Ustawa dokonująca scalenia różnych rodzajów ubezpieczeń ograniczyła dotychczasowe uprawnienia robotni-

^IK J. Jończyk, op. cii., s. 14.

¹¹¹ Charakterystykę ryzyka społecznego i odpowiadającego mu świadczenia z FUS przedstawia T. S/.umlicz. Ubezpieczenie społeczne..., s. 117 i nast.

ków. Zmniejszono zasiłki chorobowe, renty powypadkowe, zwiększono zaś składki płacone przez pracowników. Poprzez uslawę scaleniową dokonano rów nież reformy struktury organizacyjnej, powołując do życia Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako jednostkę centralną.

Po drugiej wojnie światowej rozszerzono zakres ubezpieczenia społecznego na wszystkich pracowników. Na równi z pracownikami pozostali chałupnicy, członkowie spółdzielni i adwokaci. W kolejnych latach ubezpieczeniami zostali objęci: członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych (1962), rzemieślnicy (1965), twórcy i artyści (1973), osoby wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia (1975) oraz rolnicy indywidualni w 1977 r. i duchowni w 1989 r.

Ustawa scaleniowa funkcjonowała w Polsce przez ponad 60 lat, zmiany za częto wprowadzać dopiero w latach 70. (ustawa zasiłkowa z 1974 r. i ustawa wypadkowa z 1975 r.). Lata 80. XX w. przyniosły kolejne reformy: w 1982 r. zreformowano świadczenia emerytalne, a w 1986 r. utworzono Fundusz Ubez pieczeń Społecznych, który stał się państwowym funduszem celowym. Dochody Funduszu są finansowane z budżetu państwa oraz ze składek na ubezpieczenia społeczne. W ramach FUS wyodrębniono fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy, wypadkowy oraz fundusze rezerwowe dla ubezpieczeń rentowych, choro bowego oraz wypadkowego²⁰.

Kryzys gospodarczy z początku lat dziewięćdziesiątych XX w. oraz zapo czątkowana w 1989 r. transformacja ustrojowa zmieniły warunki, w których miał działać system ubezpieczeń społecznych. Wysoka inflacja, a w zasadzie hiperinflacja, narastające w szybkim tempie bezrobocie, a jednocześnie rozwój przedsiębiorczości prywatnej i prywatyzacja gospodarki państwowej nałożyły wiele nowych obowiązków na ZUS, zwiększając liczbę płatników składek przy równoczesnym zwiększeniu liczby osób pobierających świadczenia"¹. Sytuacja ta zmusiła państwo do poszukiwania nowych rozwiązań w zakresie systemu emerytalnego. Do podstawowych wad starego systemu zaliczyć można²':

- systematyczny wzrost składki na ubezpieczenia społeczne, który powodo wał wzrost kosztów pracy,

²⁰    Ze środków, które 31 grudnia każdego roku pozostają na rachunkach tych funduszy, tworzy się fundusze rezerwowe. Środki te uzupełniają niedobory funduszy w roku następnym, mogą być lokowane na lokatach lub w papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa. Odsetki od ulokowanych środków powiększają aktywa funduszy (art. 55-56 Ustawy o systemie...). Dla funduszu emerytalnego utworzono Fundusz Rezerwy Demograficznej (FRD) regulowany odręb nymi przepisami, art. 58 Ustawy o systemie...

²¹    W. Muszalski, op. cii, s. 158.

²²    Bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Reforma systemu emerytalnego w Polsce. Biuro PcI nomocnika Rządu ds. Reformy Zubc/picc/ema Społecznego, Warszawa 1997.