Krzysztof Mueller,�maskatorzy złudzeń

NAJWIĘKSZYM intelektualnym o-

^nasz>'^{ch c/asow na}" v.l przed lary Aldousa Huxlcya pr/.c-7kliw> my^idel z Oksfordu, Isaiah Berlin Podobnie kilka miesięcy temu charakteryzował dzieło Muxlcya Georg Stciner. wielki historyk literatury- i kry-_{tvk m}ówiąc o nim jako o największym

dcmaskatorze XX wieku

To nie Orwell z,.1984", lecz Hux-ley przemknął przyszłość Dzisiaj jego Vou.y wspaniały świat" okazuje się nie tyle wizją przyszłego świata, ile uręczprzewodnikiem po naszej współczesności. Ta kaskada pochwał budzi zastanowienie, mnie zastanowiła na tyle, żc sięgnąłem po książki Huxlcya, zwłaszcza po jego Nowy wspaniały śieiat poprawiony. obszerny esej pozostający wprawdzie w cieniu sławnej powieści, ale nic mniej od niej pasjonujący.

Od razu uchylam niesprawiedliwą uwagę na temat Roku 1984. Orwellowską rzeczywistość jeszcze nie tak dawno można było odnaleźć na mapie naszej części Europy. Podobnie jak Nowy wspaniały świat jest krytyką każdego systemu obiecującego porządek bez cierpień, a więc i każdej ideologii zakładającej możliwość urzeczywistnienia doskonałego ładu zbiorowego, tak Rok 1984 stanowi wizję jakiegokolwiek systemu totalitarnego. W tym sensie dzieła obu pisarzy stanowią jednakie ostrzeżenie przed podążaniem szlakami i ślepymi zaułkami, po których błądzili wszyscy utopiści od czasów Platona.

Zgadzam się, że nie sposób chyba czytać Nowy wspaniały świat bez narastającego zdumienia. Zbyt wiele cech współczesności przegląda się w- krzywym zwierciadle huxleyowej antyuto-pii. W swoich uw-agach spisanych ponad ćwierć wieku po publikacji powieści Huxley sarkastycznie przyznał, że patrzył w przyszłość ze zbytnim optymizmem.

Gdy w roku 1931 pisałem „Nowy wspaniały świat" byłem przekonany, że sprawa ta wciąż jeszcze jest dość odległa Społeczeństwo kompletnie zorganizowane, naukowy ustrój kastowy, wyrugowanie wolnej woli za pomocą systematycznej zaprawy, niewolnictwo uznośnione przez dostarczanie regularnych dawek zadowolenia,

wywoływanego środkami chemicznymi, prawomyślność wtłaczana w mózgi w czasie snu przez cykle mocnych zabiegów hipnopedycznych - to wszystko. naturalnie, przyjdzie, ale nie za mego życia, nawet nie za życia moich wnuków. Nie pamiętam dokładniej daty wydarzeń opisywanych w „Nowym wspaniałym świecie", ale dzieje się to gdzieś w szóstym, czy siódmym wieku po F (ery Forda) My którzyśmy żyli w drugiej ćwierci XX wieku po narodzeniu Chrystusa byliśmy, co prawda. mieszkańcami dość makabrycznego świata, ale zmora tych lat była zasadniczo różna od zmory przyszłości, opisywanej w „Nowym wspaniałym świecie" Naszą zmorą była niedostateczność ładu lat de/iresji gospodarczej, ich - w siódmym stuleciu po F - nadmiar W okresie przejściowym, pomiędzy jedną ostatecznością a drugą, będzie - tak sobie wyobrażałem -długa pauza (...] Pomyliłem się. Dzisiaj, dwadzieścia siedem lat później... patrzę na rzeczy z mniejszym optymizmem niż wtedy, gdy pisałem „Nowy wspaniały świat". Proroctwa wygłoszone w 1931 roku spełniają się znacznie wcześniej niż przypuszczałem. Błogosławiona pauza nie nadeszła. Co prawda na Zachodzie, indywidualnie, ludzie wciąż jeszcze cieszą się znacznym zakresem wolności, jednak nawet w tych krajach, które mają tradycje rządów demokratycznych, wolność ta, a nawet pragnienie wolności, zdaje się być w zaniku. W reszcie świata wolność jednostek już zginęła lub wyraźnie ginie. Zmora kompletnego zorganizowania, które umiejscowiłem w siódmy wieku po Fordzie, wynurzyła się z bezjńecznie odległej przyszłości i już teraz czyha na nas za najbliższym zakrętem.

Powieść 1984 Georga Orwella, dowodził dalej Huxley, była znakomitym rzutowaniem w przyszłość teraźniejszości, obejmującej stalinizm oraz przeszłości, która była świadkiem rozkwitu nazizmu. Nowy wspaniały świat został napisany zanim Hitler zdobył władzę w Niemczech i zanim Zachód zechciał wysłuchać pierwszych świadków' Archipelagu Gułag. W 1931 roku systematyczny terror nie był więc jeszcze rozpoznaną rzeczywistością, toteż przyszła dyktatura huxlcyowskicgo świata wyobrażeń była znacznie mniej realna niż dyktatura przyszłości znakomicie przedstawiona przez Orwella Jednakże tyrani są śmiertelni, a okoliczności zmienne. Zmiany w Rosji po śmierci Stalina odebrały nieco grozy prawdopodobieństwu książki Orwella - podkreślał Huxiey w przedmowie do Nowego wspaniałego świata poprawionego w 1958 roku — wojna atomowa oczywiście zmieni w nonsens wszelkie przewidywania Jeżeli jednak założymy chwilowo, że Wielkie Mocarstwa mogą wstrzymać się od zgładzenia nas, to wydawałoby się, że istnieje większe prawdopodobieństwo, by przyszłość przypominała raczej „Nowy wspaniały świat" niż „1984".

Powieść Huxleya z 1931 roku miała być parodią utopijnych, promiennych wizji Gcorgc’a Herberta Wellsa. Tymczasem wizja Orwella nie ma w sobie prawie nic ze sztafażu science jic-tion. Jest opowieścią o ponurym świecie, w którym meble były zawsze pogięte i koślawe, mieszkania niedostatecznie opalane, pociągi kolejki podziemnej przepełnione, domy walące się w ruinę, czarny chleb, herbata rzadkością, kawa obrzydliwa, papierosów skąpo - wszystkiego mało i drogie, z wyjątkiem sztucznego dżinu Tego ostatniego było dosyć. Bohaterowie Huxleya reagują i myślą identycznie W jego parodii utopii okazała się możliwa nie tyle kontrola zachowań, co wręcz skłonności do zachowań motywów, pragnień, oczekiwań. Tabletka szczęścia, po którą sięgają mieszkańcy Nowego Wspaniałego Śwaata nut wszystkie zalety chrześcijaństwa i alkoholu, a żadnej z ich wad. Orwellowski Winston jeszcze się buntuje, próbuje walczyć o pamięć. „Dzikus¹ Huxlcya wydaje się tymczasem żałosną kontrpropozycją wobec nieludzkiej machiny szczęścia. Na pewno nie był to „ostatni człowiek w Europie", iak dramatycznie zatytułował swą antyutopię Orwell.

Polecamy powrót do książki łłux-Icya Nowy wspaniały świat {wprawiony.    tm

Krzysztof Muller