Leksykon politologii Andrzej Antoszewski Ryszard Herbut (Wrocław 04)

Nacjonalizacja

242

El

NACJONALIZACJA

- proces przekazania na rzecz państwa własności spółek prywatnych lub prawa wykonywania niektórych rodzajów działalności. Efektem n. staje się zjawisko rozszerzenia sektora publicznego. Po II wojnie światowej w wielu krajach Europy Zachodniej wraz z dojściem do władzy socjalistów (czasem w sojuszu z palliami chadeckimi) obserwowano proces n. podstawowych gałęzi przemysłu. W Wielkiej Brytanii rząd Attlee’ego (1945— 1951) przeprowadził n. kluczowych sektorów gospodarki. Jednak w tym przypadku, jak i w przypadku wielu innych krajów tego regionu, u podstaw rozpoczęcia procesu n. legły względy pragmatyczne, a nie ideologiczne. Upaństwowienie środków produkcji traktowane było w kategoriach przejęcia przez państwo odpowiedzialności za proces racjonalnego administrowania ekonomią i przestawienia jej na realizację społecznych potrzeb. Już w latach pięćdziesiątych wielu liderów partii socjaldemokratycznych zaczęło traktować kw-estię n. w ścisłym powiązaniu z rywalizacją wyborczą i efektywnością ekonomii (np. H. Morrison czy II. Gaitskell w W. Brytanii). Na podobną skalę jak w Wielkiej Brytanii przeprowadzono n. w Norwegii (1945-1951). Natomiast w Szwecji kwestia n. nie odegrała prawie żadnej roli w planach rządzącej Partii Socjaldemokratycznej. Stworzono coś w rodzaju funkcjonalnego socjalizmu przy zachowaniu tradycyjnej struktury własności i dominacji sektora prywatnego w sferze bezpośredniej produkcji. Państwo zastrzegło sobie wyłączność w kontroli życia ekonomicznego, akceptując proces koncentracji kapitału w rękach piywatnych właścicieli (produkcja prerogatywą sektora prywatnego). Ostatni spośród kompleksowych programów n. zaprezentowali socjaliści we Francji na początku lat osiemdziesiątych. Jednak po dwóch latach zostali zmuszeni do wycofania się z tych planów (m.in. z powodu załamania się dobrej koniunktury na międzynarodowym lynku wymiany). N. w warankach gospodarki lynkowej ma charakter dobrowolny, co oznacza, iż państwo nabywa akcje piywatnych przedsiębiorstw w drodze umowy cywilnoprawnej. W ZSRR, Polsce i pozostałych krajach tzw. socjalizmu realnego n. miała charakter przymusowy. Likwidowano własność prywatną w postępowaniu administracyjnym. W Polsce formalnoprawną podstawo n. była ustawa z 3.01.1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Znacjo-nalizow-ano wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe zatrudniające ponad 50 osób na jedną zmianę oraz przedsiębiorstwa górnicze, komunikacyjne, handlowe, ubezpieczeniowo i banki, a także mienie Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska. Wcześniej dekretem PKWN z 6.09.1944 r. znacjonalizowano ziemię należącą do gospodarstw^ obszarniczych przekraczających 50 ha na ziemiach sprzed 1939 r. i 100 ha na ziemiach odzyskanych. W1944 r. zostały również zracjonalizowane lasy piywatne (powyżej 25 ha). IR.H.)

NACJONALIZM

(łac. nalio - naród) - termin wieloznaczny, najczęściej określający postawo społeczno-polityczną lub ideologię, które stawiają interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości i postulują podporządkowanie innych narodów' interesom własnego narodu, głoszące niechęć, nietolerancję i -* ksenofobię wobec innych narodów. Tak rozumiany n. jest przeciwieństwem patriotyzmu i internacjonalizmu - postaw’ i ideologii wolnych od wrogości wobec innych narodów. Za szczególną postać n. uważa się trybalizm (np. w Afryce) i komunalizm (np. w Indiach), tj. ideologie powstałe w warunkach braku lub niedorozwoju poczucia tożsamości narodowej, w ramach któiych cechy narodu są przypisywane plemieniu, wspólnocie lokalnej, kaście itd. Skrajną formą n. jest -* szowinizm, a w pewnych sytuacjach - * rasizm. Oprócz wymienionych jedną z cech n. jest także etnocentryzm, tj. ujmowanie własnej kultury jako punktu odniesienia w ocenie kultur innych grup, skłonność do uważania własnej grupy etnicznej za „wyższą”, posiadającą więcej cech pozytywnych od innych. Wśród czynników wpływających na powstanie i rozwój n. w Europie w XIX i XX w. wymienia się rozwój stosunków kapitalistycznych, tworzenie się „rynków narodowych”, wzrost poczucia odrębności kulturowej i językowej, rozpad społeczeństw wieloetnicznych i tworzenie się społeczeństw homogenicznych (jednorodnych pod względem składu etnicznego), wydarzenia polityczne (wojny napoleońskie, krymskie, bałkańskie, nasilanie się rywalizacji politycznej i militarnej między mocarstwami europejskimi). Niektórzy badacze upatrują także przyczyn powstania n. w' procesach modernizacji społeczeństw (industrializacja, powszechna edukacja, rozwój komunikacji masowej, ruchów politycznych itd). Ich skutkiem była utrata tożsamości jednostki, poczucie ► alienacji i osamotnienia w środowisku społecznym (E. Gellner, J. Breuilly). Psychologiczno-społeczne podłoże n. oraz jego związek z mchami totalitarnymi, rasizmem i szowinizmem akcentowali w szczególności H. Arendt (Korzenie iotalilcnyzmu), E. Fromm (Ucieczka od wolności) i E. Kedourie (Nałionalism). Histoiycznie problematyka n. przenikała na grunt rozmaitych doktryn społeczno-politycznych i mchów politycznych w wielu krajach. Przejawem tego były idee zjednoczenia Słowian w federacji narodów (panslawizm), skrajnie nacjonalistyczne hasła ideologii pangermanizmu, irredentystyczne dążenia Greków i Włochów (irredentyzm - dążenie do zjednoczenia wszystkich ziem zamieszkałych przez daną grupę etniczną). Wyraźne akcenty n. (ctnocentryzmu) zawierały też hasła panazjatyzmu, panafiykanizmu, » panarabizmu i panislamizmu. (K.D.l

NAFTA -> PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKA STREFA WOLNEGO HANDLU

NARÓD

- wielka, na ogół skoncentrowana przestrzennie > grupa społeczna połączona więzią etniczną oraz kulturowo-cywilizacyjną, charakteryzująca się poczuciem tożsamości grupowej i zdolnością przekazywania jej kolejnym pokoleniom. Powstała jako efekt wielowiekowego procesu, który S. Hokkan i S. Lipset określili mianem rewolucji narodowej (Party Systems and VoterAlignnient$, 1967). W jej efekcie ukształtowała się zróżnicowana wewnętrznie i przecięta trwałymi liniami podziałów socjopolitycznych * wspólnota polityczna złączona świadomością interesu utrzymania wspólnego państwa (państwa narodowego) oraz jego obrony przed zagrożeniem zewnętrznym. Traktowanie n. jako wspólnoty nie oznacza jednolitości ani nie wyklucza pojawienia się tendencji dez-integracyjnych, wynikających z różnic kulturowych lub społecznych. Wiąże się natomiast ze zdolnością do tworzenia i utrzymywania ->instytucji politycznych oraz umacniania świadomości zbiorowej.

W politologii pojęcie n. używane jest w dwóch znaczeniach. Pierwsze z nich ma charakter symboliczny. N. to abstrakcyjna * wspólnota polityczna, której dobru podporządkowane mają być działania polityków. W tym kontekście wskazuje się na n. jako źródło lub piastuna »suwerennej władzy państwowej. Tego typu sformułowania odnajdujemy często w - * konstytucjach lub deklaracjach polityków. Podkreślają one element integracji - przeważający nad rzeczywistymi zróżnicowaniami, stanowiącymi podłoże