n (11)

13

liczba 38 poselstw polskich wysiadekpggZjfr USMSta IŁ a 13 tylko przez Augusta III (w tym jedno tylko na zachód: czysto ceremonialne do papieża)¹. Dysproporcja tym bardziej rażąca, że w owym czasie aktywność dyplomatyczna staje się w coraz większym stopniu jednym z mierników znaczenia państwa.

Z wolna wkracza co prawda i do Polski oświecenie, a począwszy od katastrofy I rozbioru rozlegają się coraz donośniej głosy nawołujące do zasadniczej reformy także w sposobach prowadzenia spraw zagranicznych. Dąży się dó'ożywienia stosunków z innymi państwami i podejmuje się kilka ciekawych inicjatyw organizacyjnych. Ale na odrobienie zaniedbań kilku generacji jest wtedy już za późno.

WSCHÓD

Nieufność szlachty polskiej wobec dyplomacji mogła się i tym częściowo tłumaczyć, że Polska stykała się szczególnie często z państwami wschodnimi². Tutaj zaś podejście do stosunków z zagranicą było zasadniczo odmienne niż na Zachodzie. Różnice w światopoglądzie, kulturze, obyczaju wzmagały nieufność, zwłaszcza w stosunkach z Zachodem. W dyplomatycznej historii Europy dwa mocarstwa wschodnie odegrały jednak bardzo poważną rolę: Rosja i Turcja.

Moskwa³ wchodzi z dużym rozmachem na arenę międzynarodową pod koniec XV i w XVI wieku. Cesarz i papież zabiegają o jej udział w wojnach z Turcją. Z kolei carowie, dla odzyskania ziem ruskich, które znalazły się we władaniu polskim i litewskim, dla usadowienia się nad Bałtykiem, później dla wyparcia Turcji z Bałkanów, prowadzą działalność dyplomatyczną coraz żywszą. Ale styl jej odbiega początkowo od zachodniego. Obcych posłów traktuje się z dużą nieufnością, nieraz prawie jak jeńców⁴. Własnych zaopatruje się w ścisłe instrukcje, nie pozostawiające im żadnej swobody negocjacyjnej⁵. Zasadnicza zmiana nastąpi za Piotra Wielkiego. Wpro^gdzi on nowożytne formy dyplomatyczne, a pod impulsem jego reform dyplomacja rosyjska szybko osiągnie wysoki poziom.

Inaczej z Turcją. Usadowiła się na Bałkanach pod koniec średniowiecza jako zdobywca, nie rezygnując z dalszych podbojów. Antagonizm między chrześcijaństwem a islamem wciąż jeszcze mobilizuje przeciw niej szereg europejskich państw. Pa-etu sifonaoh istnieje więc barifira niechęci⁶. Jednakże już w XV w. względy handlowe skłoniły Portę do tolerowania nad Bosforem autonomicznej kolonii weneckiej, w latach trzydziestych XVI w. zaś interes polityczny skłania Turcję do zawarcia sojuszu z Francją, skierowanego przeciw Habsburgom. Stopniowo wchodzi więc i Turcja w normalne stosunki z krajami chrześcijańskimi i obcy posłowie coraz częściej odwiedzają Stambuł.

Sposób traktowania posłów w Turcji będzie jednak odbiegał przez parę stuleci od tego, do czego na ogół przywykł dyplomata europejski. Niejedno odczuje on jako upokorzenie. Wiąże się to z tradycją rozpowszechnioną na Wschodzie, także Dalekim⁷, że autorytet potężnego władcy wymaga, aby innym odmawiał równej z sobą rangi, a poselstwa od nich traktował jako hołdownicze⁸.

Posłowanie do sułtana bywa więc przygodą kłopotliwą, bo troska o autorytet i mocodawcy, i własny skłoni niejednego posła do demonstracji, która wywoła tym ostrzejsze zadrażnienie. Jak można wnosić z szeregu relacji⁹, na tym terenie właśnie posłowie polscy radzili sobie nieźle, obznajomieni ze stosunkami tureckimi lepiej niż przybysze zachodhi.

Przyjmując jednak nawet u siebie posłów obcych, własnych posłów wyprawiają Turcy — niemal do końca XVIII w. — bardzo rzadko¹⁰.

Stosunki dyplomatyczne między Europą a pozostałymi krajami Wschodu są w omawianym okresie nikłe¹¹.. Zdarzają się rokowania z korsarskimi państwami Maghrebu, zwłaszcza Marokiem¹². Spoza bariery tureckiej, okrężnymi drogami, docierają do Europy posłowie szacha perskiego. Już w XV w. dwa takie poselstwa pojawiają się u Kazimierza Jagiellończyka¹³. “Szczególne zaś nasilenie stosunków dyplomatycznych polsko-perskich przypada na drugą połowę XVII wieku¹⁴.

Niektóre państwa europejskie próbują nawiązywać stosunki dyplomatyczne także z Dalekim Wschodem¹⁵. Rezultat bywa różny. Kraje Azji południowo-wschodniej, jak Indie, Cejlon, Burma, Syjam, nie wzdragają się na ogół przed przyjmowaniem obcych posłów. Misje do tych krajów, w XVII w. rzadkie, zaczynają obfitować w wieku XVIII. W Europie przedstawiciele tych krajów rzadko się pojawiają. Sława triumfów Ludwika XIV sprawia, że na jego dworze zgłaszają się kilkakrotnie egzotyczne misje z ofertą przyjaźni swoich władców¹⁶.

1

^as Gierowsld-Leszczyński, 379 n.

2

W XV w. wysłała Polska do Turcji 4 poselstwa, w XVI — 70, w XVII — 60, w XVIII — 27 (Zajączkowski-Rcychman, 114 n.). Liczne też były poselstwa do Tatarów krymskich (w drugiej pot. XVH w. aż 31), a nawet do Persji (w drugiej poł. XVII w. — 28).

3

¹⁵ Szczegóły: Istorija diplomatii, I, 261 n., 291 n., 335 n.

4

Zob. np. relacja Lwa Sapiehy (1584) — Dyplomaci. Relacje staropolskie, 119 n. Relacja

5

Stanisława Błeniewskiego (1667) — tamże, 337 n., dowodzi późniejszego złagodzenia praktyki.

6

³⁷ Zob. Warszewicki, 73-74. ^a# Zob. np. Blaga, 208 n.

7

   Np. chińscy cesarze z dynastii Ming wszystkich sąsiadów uważali za hołdowników. W związku zc stosunkiem do Chin królestwa Riukiu (dzisiejsza Okinawa) omawia to Pawlak, 7 n.

8

   Świadczące o tym szczegóły z zakresu stosunków rusko-tatarskich zob. Istorija diplomatii, I, 140 n.

9

^3ł Np. Dyplomaci. Relacje staropolskie: 67 n. (Andrzej Bzicki, 1557), 196 n. (Krzysztof Zbaraski, 1622), 311 n. (Hieronim Radziejowski, 1667), 372 n. (Jan Gniński, 1677).

10

   Sporadyczne misje tureckie do Francji omawia Flassan, III, 365 n. i IV, 487 n. Wg Zającz-kowskiego-Reychmana, s. 114 n., na 161 misji wysłanych między XV a XVIII w. do Turcji przypadało misji tureckich do Polski tylko 14.

11

   O niezbyt fortunnych inicjatywach ze strony Zachodu pod adresem chanów mongolskich — zob. Istorija diplomatii, I, 179 n.

12

   Zob. np. Caillć, (1961) 365 n. i (1962) 58 n.; Flassan, IV, 124 n.; Zeller, II, 149 n.

13

   1474 i 1475 — Długosz, XII (t. V, 567 i 591).

14

   Zajączkowski-Reychman, 122 n.

15

   Alexandrowicz, passim, zwłaszcza 207 n. i 297 n.

16

³* Flassan, III, 381 n.; IV, 72 n. i 394 n.; Picavct, 123.