n (43)

60

j^nHyriacj na posłów, dotyczą .równia osóh    na ,,i biegacie ordYnaryine.

ągencie^T.Ljyjffl^tach z dwoma ostatnimi, królami _uręzydcarjy .wymieć ~ft3^ZxvTiQ)e.g\fi’’ ,,p^^cHmi^>>74 Pośredni to dowód, że.przynajmniej od strony ■pogodzono się z samą instytucją stałych^ misyi-—""

Sasi, mogąc swobodme wysyfać stałe misje jako elektorzy, posługują się nimi w praktyce i w sprawach polskich. Choć sejm uchwala zakazy, posłowie sascy występują jako posłowie „króla Polski, księcia-elektora Saksonii”; uważają, że nikt nie może im zabronić, aby swego władcę tytułowali królem. Zdarza się też, że w ramach stałej misji saskiej działa stały sekretarz do spraw polskich. Jest takim w Rzymie w latach 1722-1732 Jakub Puszet de Puget, używający tytułu „rezydenta”^{1 2 3}.

Tak więc raczej dyplomacja saska wchłonęła polską niż odwrotnie. Gdzie polska dyplomacja zachowała samodzielność, to na Wschodzie, zwłaszcza w Turcji; mimo braku formalnej „permancncji” posłowie polscy przebywali tam prawie stale⁴.

Stanowisko polskiej praktyki wobec poselstw stałych znalazło odzwierciedlenie i w literaturze. Przyłuski ignoruje tę instytucję. Warszewicki ogranicza się do zwięzłej informacji, że są „tacy posłowie, którzy stale (perpetuo) przebywają na dworach monarszych”; nie widzi on istotnych różnic między nimi a pozostałymi posłami⁵. Fredro, typowy przedstawiciel mentalności szlacheckiej, „nie pochwala” (non probó) wyprawiania za granicę poselstw ani stałych (perpetuae), ani nawet długotrwałych (idiuturnae); poseł może zaprzyjaźnić się z monarchą przyjmującym i zdradzić mu tajemnice swego mocodawcy, a nadto nasiąknie obcym obyczajem i będzie potem usiłował przeszczepić go na grunt polski⁶.

Zasadniczą zmianę przyniosło oświecenie. W szerokim programie reform znalazł się też postulat wprowadzenia stałej służby dyplomatycznej. Głosi go od początku panowania Stanisław August⁷. Przeszkód jest dużo: tradycyjna niechęć ogółu szlachty, wroga~posFawa TCósji, trudności w doborze kandydatów, wreszcie względy finansowe. Sejm uchwala na ten cel zrazu skromną sumę 100 000 czerwonych złotych (1766 r.), ale już wkrótce potem 1 000 000 (1768 r.)⁸. Kilka najważniejszych placówek — Petersburg, Wiedeń, Berlin, Londyn, Rzym, Stambuł — zostaje utworzonych już w r. 1766, a osoby, którym je powierzono, przebywają odtąd niekiedy na tym samym stanowisku po dwadzieścia kilka lat⁹. Na największe trudności natrafia utwo-rżenie i obsadzenie placówki paryskiej⁸². Sieć stałych poselstw starał się umocnić i rozbudować Sejm Czteroletni⁸³: powstają nowe placówki w Kopenhadze, Sztokholmie, Madrycie; niistniejących poprzednio dokonuje się — nie zawsze fortunnych — zmian personalnych⁸⁴.

Z wagi stałych stosunków dyplomatycznych zdawała sobie sprawę znaczna część ówczesnego piśmiennictwa. Milczeli wprawdzie na ten temat nasi naturaliści: Święcicki i Stroynowski, a Wyrwicz ograniczył się do zwięzłej informacji⁸⁵. Za to w mocnych słowach na rzecz posłów, „jednostajnie u dworów trzymanych”, argumentuje w Zbiorze niektórych materii politycznych (1774 r.) Popławski⁸⁶, wnet zaś postulat ten podejmą typowe dla tego okresu pisma o charakterze publicystycznym⁸⁷. Z dużym temperamentem głosi go Wybicki⁸⁸, a w okresie Sejmu Czteroletniego poczesne miejsce w swoich Listach Anonima przyznaje mu Kołłątaj. Podchodzi on do zagadnienia praktycznie, wymieniając od razu stolice, w których stałe misje są szczególnie potrzebne, oraz żądając poważnego zwiększenia budżetu na ich utrzymanie. Równie to ważne, jak „aukcja” wojska:

Jeden rozumny a kochający swą Ojczyznę minister⁸⁹ więcej uczynić może dla Rzeczypospolitej niż kilkadziesiąt tysięcy wojska w pole wyprowadzonego⁹⁰, bo on pilnie dając oko na roboty tego dworu, przy którym sprawuje poselstwo, często bardzo jest w stanie zapobiec swym rozumem nieprawnej uzurpacji, przelaniu krwi ludzkiej, nieprzyzwoitościom w handlu trafiającym się i tylu innym przypadkom, które albo ekonomii politycznej, albo ekonomii prywatnej byłyby szkodliwe!...)^9ł

Zarówno tc wypowiedzi, jak odpowiadające im działania były mocno spóźnione. Pospiesznie tworzone placówki, borykające się z kłopotami finansowymi, brak doświadczenia świeżo powołanych dyplomatów nie mogły sprostać zadaniom, które zaniedbywano od kilku pokoleń, a które przyszło teraz pełnić w sytuacji bez porównania trudniejszej, fczpjaęja zaś dyplomatyczna Polski, wywołana brakiem stałych placówek w okresie, gdy były one od dawna instrumentem polityki wszystkich pozostałych państw europejskich, przyczyniła się niewątpliwie w poważnym stopniu do katastrofy rozbiorów.

⁸²    Fabre, 423 n.

⁸³    Fabre, 429, porównując działalność poszczególnych osób na podstawie ich raportów i korespondencji, uważa, żc kandydaci dobrani przez samego króla okazali się z reguły znacznie lepszymi dyplomatami niż ci, których powołał Sejm Czteroletni.

⁸⁴    Z monograficznych opracowań misyj tego okresu zob. np. Loret, 91 n.; Rcychmann ŻPS, 40 n.; Łojek MDP i PMDH.

⁸⁵    Wyrwicz, 678.

⁸⁶    Popławski, 301 n.

⁸⁷    Zestawia odnośne wypowiedzi Hubert PPN, 155 n.

⁸⁸    Wybicki (Myśl druga), 130.

⁸⁹    Wyraz używany wtedy powszechnie w takim znaczeniu, jakie wkrótce już miał przybrać wyraz „dyplomata”.

⁹⁰    Tego samego argumentu użył już Popławski, jw.

⁹¹    Kołłątaj (List szósty), 106-107.

1

VL, VI, 21-22.    ⁷* VL, VI, 624-625 i VU, 203.

2

⁷⁹ Lorct, 40.

3

⁷⁶    Reychman, ŻPS, 17 n., i RSA, 399 n.; Gicrowski-Leszczyński, 417.

4

⁷⁷    Warszewicki, 60-61. Boczek KW, 139, przesadza dopatrując się u Warszewickiego niechęci

5

do stałych poselstw. Jest on zastanawiająco ^powściągliwy.

6

   Frtrfro SF, 112.

7

   Zob. zwłaszcza Fabre, 420 n.

8

*° KL, VII, 652.

9

¹¹ Bukaty pozostaje w Londynie 22 lata. De bo li w Petersburgu — 25 lat, a Antici w Rzymie — prawie 30 lat.