Obraz6

W 1513 r. pojawił się nowy traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego. Autor stwierdza w nim, że „ da wn i Polacy samogłoski długie podwajali, a krótkie oznaczali pojedynczymi znakami”.

Na podstawie tych dwóch wypowiedzi można przypuszczać, że iloczas w języku polskim zniknął między połową XV (Parkoszowic w 1440 r. stwierdza jego istnienie) a początkiem XVI w. (Zaborowski w 1513 r. pisze o nim w czasie przeszłym).

§ 62. Samogłoski jasne i pochylone. Iloczas nie znikł jednak bez śladu. Samogłoski długie skracając się równocześnie zmieniały swą barwę. Ostatecznie samogłoski długie przeszły w tzw. samogłoski pochylone. Doszło do tego w ten sposób, że w trakcie wymawiania samogłosek długich z biegiem czasu zaczęto wznosić język nieco wyżej, niż normalnie. Skutkiem tego <2 zaczęto wymawiać jako dźwięk pośredni midzy a i o (w transkrypcji a), o - jako dźwięk pośredni między o i u (w transkrypcji o lub ó), e - jako dźwięk pośredni między e i i lub y (w transkrypcji ślub e). Dawne samogłoski krótkie nie zmieniły swej artykulacji.Nazywamyjesamogłoskami jasnymi.

Samogłoski wysokie i, u również nie zmieniły artykulacji i to niezależnie od tego, czy były długie czy też krótkie, ponieważ przy ich wymawianiu język zajmował już maksymalnie wysoką pozycję.

Samogłoski ustne
Przed zanikiem iloczasu		Po zaniku iloczasu
Krótkie	Długie	Jasne	Pochylone
i ii e 0 a	i u e 0 a	i u e 0 a	e ó a

Jest to jeszcze jeden przejaw tendencji do przechodzenia różnic ilościowych w jakościowe (por. § 20). Na skutek jej działania opozycja: samogłoska krótka : samogłoska długa przeszła w opozycję: samogłoska jasna : samogłoska pochylona.

W drukach XVI—XVII-wiecznych e i o pochylone oznaczano najczęściej kreskowanymi literami A <5, natomiast a pochylonego nie kreskowano. Odpowiednie samogłoski jasne oznaczano literami: e, o (jasne), a (jasne).

W dalszym rozwoju e pochylone może być realizowane jako e, i lub y. Kontynuanty e pochylonego utrzymały się do końca XIX w., po czym w języku ogólnopolskim e pochylone zrównało się ze jasnym.

58