DSC03076

16 Jeżyk a świat

11. W Polsce termin językowy obraz świata pojawił się w sposób terminologicznie znaczący w roku 1978, kiedy to Walery Pisarek podał w krakowskiej Encyklopedii wiedzy o języku polskim jego definicję i krótką charakterystykę. Niedługo potem Augustyn Mańczyk koncepcji Zwischenweltu Leona Weisgerbera poświęcił książkę Wspólnota językowa i jej obraz świata (Mańczyk 1982).

Niezależnie od tego wydany w roku 1980 we Wrocławiu Zeszyt próbny „Słownika ludowych stereotypów językowych ” pod red. J. Bartmińskiego zainicjował językoznawcze (etnolingwistyczne) badania nad „ludową wizją świata i człowieka” (taki podtytuł nosi inspirująca książka Joanny i Ryszarda Tomickich Drzewo życia wydana w roku 1975)⁴. Pod zbiorczym nagłówkiem „Język i ludowa wizja świata”, lubelski zespół etnolingwis tyczny ogłosił na łamach „Akcentu” nr 26 (1986) kolejny blok analiz, a wydawana od roku 1988 „Etnolingwistyka” uznała pojęcie JOS - rozumiane jako „obraz «naiwny», leżący u podstaw języka, utrwalony w strukturze gramatycznej i znaczeniach słów, a także w strukturze i znaczeniach tekstów” - za główny przedmiot zainteresowań nurtu etnolingwistycznego (Słowo wstępne do I tomu „Et-nolingwistyki", 1988, s. 5)¹.

W 1986 roku Jerzy Bartmiński i zaproszony przez niego do współpracy Ryszard Tokarski ogłosili rozprawę Językowy obraz świata a spójność tekstu, w której zdefiniowali JOS jako „pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawarty w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowany, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego”. Uznali JOS za utrwalenie „zespołu relacji zawartych w językowym ukształtowaniu tekstu, a wynikających z wiedzy o świecie pozajęzykowym” (Bartmiński, Tokarski 1986, s. 72).

Duże zainteresowanie wzbudziła konferencja zorganizowana na temat JOS przez lubelski zespół etnolingwis tyczny w Puławach w roku 1987, z której materiały ukazały się drukiem w postaci książki Językowy obraz świata w roku 1990 (wznowienia w 1999 i 2004)⁶. Artykuł na temat widzenia świata przez pryzmat języka głosiła równolegle Jolanta Maćkiewicz (1988).

Kontynuacją refleksji nad modelującą funkcją języka był - w dużym stopniu -tom zbiorowy Współczesny język polski wydany w roku 1993 w ramach Encyklopedii

kultury polskiej XX wieku, w którym pojęcie JOS zostało zastosowane w rozprawach o stylu potocznym (Jerzy Bartmiński), o socjolektach (Stanisław Grabias), frazeologii (Andrzej M. Lewicki, Anna Pajdzińska), słownictwie (Ryszard Tokarski), stereotypach (Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk), kategoriach gramatycznych (Renata Grzegorczykowa, Bogdan Szymanek), internacjonał izmach (Jolanta Maćkiewicz). Wszyscy autorzy przyjmowali za punkt wyjścia twierdzenie, że język służy nie tylko do porozumiewania się, ale też jest narzędziem interpretowania rzeczywistości i w pewien (niedeterministyczny) sposób narzuca obraz świata, utrwala pewne wartości społeczne i pewne formy kontaktowania się ludzi.

Uwzględnienia potocznego - nie tylko naukowego - postrzegania świata w definicjach leksykograficznych domagał się Wojciech Chlebda (1993, 2000), który przydatności koncepcji JOS dowodził zwłaszcza na materiale nazw własnych (Chlebda 1997, 1998, 2002).

Pojęcie JOS zostało też wykorzystane przez niektórych autorów piszących w tomie Nazwy wartości (1993)⁷ oraz w pewnym zakresie w tomie Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich (1993)⁸.

Liczne szczegółowe artykuły na temat JOS ukazały się w 16 tomach lubelskiej „Etnolingwistyki” w latach 1988-2004, w równolegle wydawanej wrocławskiej serii „Język a Kultura” (1988-2002) oraz sporadycznie na łamach innych wydawnictw*.

metodologicznie analizy elementów polskiego JOS: pracy (M. Mazurkiewicz-Brzozowska), rzeki (Ewa Masłowska), wyspy (Jolanta Maćkiewicz), dołu (J. Adamowsłd), gwiazd (S. Niebrzegow-ska); Janusz Anusiewicz przedstawi! historie pojęcia JOS w językoznawstwie i filozofii niemieckiej.

⁷ Dotyczy to zawartych w tym tomie takich haseł, jak lud (w oprać. J. Bartmińskiego i Małgorzaty Mazurkiewicz), pokora (Renaty Grzegorczykowej), miłosierdzie (Danuty Bieńkowskiej), cierpliwość (Danuty Kowalskiej), twórczość (Doroty Śliwy), praca (M. Mazurkiewicz^ Brzozowskiej), wolność (Macieja Abramowicza), patriotyzm (Ireneusza Karolaka), państwo ( Anny Koper), Polak (Joanny Szadury).

* Zob. Abramowicz, Antypenko i Karoauszenko, Bartmiński, Damborsky, Karolak. Lewicki. Lesiów, Pilecka, Procharava, Rejakowa, Sajewicz, Tołstaja. Zwierzyńska, Zmudzki.

⁹ W lubelskiej „Etnolingwistyce" w latach 1988-2004 aspekty teoretyczne pojęcia JOS rozważali m.in. Nikita I. Tołstoj (1992), Jurij Apresjan (1994), Ryszard Tokarski (1998). Jolanta Szpyra (1996), Jolanta Maćkiewicz (1999), a zespół kilku autorów podjął analizy JO konkretnych przedmiotów (pod nazwa „stereotypów”): korową (Grażyna Bączkowską, 1988), plącz (Urszula Majer -Baranowska, 1988b), zmora (Feliks Czyżewski, 1988), strzygoń (Maria Kozioł, 1989). gościniec ‘droga* (Jan Adamowsłd, 1989), jajko (Donat Niewiadomski, 1989), marmur (Małgorzata Mazurkiewicz, 1990b), kot (Janusz Anusiewicz, 1990b), morze (Jolanta Maćkiewicz, 1990c), miedza i lad (Jan Adamowsłd. 1991, 1992), osika (Marzena Marczewska, 1995). ziarno (Donat Niewiadomski, 1991), nów (Stanisława Niebrzegowska, 1992), słońce (Bartmiński, Niebrzegowska 1994), popiół (Joanna Szadura, 1995), daruj (Bartmiński, Urszula Majer-Baranowska 1996), gniew (Agnieszka Mikołajczuk, 1996), lud (Maciej Abramowicz i Jerzy Bartmiński. 19%). śmierć (Anna Krzyżanowska, 1998; Marfaaryta Żujkova, 1998). Kościół (Andrzej Kominek 1996), kobieta (Ca-therine Pelletier 1996), wilk i wilkołak (Baluśok 2001), Rosjanin (Bartmiński, Irina Lappo. Urszula Majer-Baranowska 2002; Irina Lappo 2002), Afrykanin (Aneta Wysocka 2002), tęcza (Nijole Lau-renkiene 2004).

1

W SLSJ 1980 znalazły sic następujące hasła: brat (Ryszarda Tokarskiego), koń i słońce (J. Bartmińskiego), gwiazda (Jadwiga Chodukiewicz), wół (Jerzego Sierociuka), talar (Jana Ada-mowsldego), kukułka (Ireny i Czesława Kosylów), rozmaryn (Jolanty Puch), kochanie (Urszuli Majer), w większości przygotowane w ramach seminarium J. Bartmińskiego.

⁵ Na blok materiałów opublikowany w „Akcencie” 26 złożyły się m.in. hasła: kochankowie (Dobrosławy Węźowicz-Ziółkowskiej), deszcz (Urszuli Majer), wiatr (Grażyny Bączkowskiej), góra (Jana Adamowskiego), ogień (Marii Kozioł), słońce (Stanisławy Niebrzegowskiej), kamień (Małgorzaty Mazurkiewicz), ziemia (Donata Niewiadomskiego) - pisane jeszcze wedle indywidualnych koncepcji.

■ Podjęto w niej m.in. próby ogólniejszego zdefiniowania JOS - w pracach Renaty Grzegorczy-kowej, Jolanty Maćkiewicz i Jerzego Bartmińskiego, przedstawiono rolę metafor i frazeologizmów w odtwarzaniu JOS (prace Tokarskiego i Pajdzińskiej) oraz zaprezentowano konkretne, zbliżone