DSC03079

20

Jeżyk a świat

1)    Efektywne jest takie rozumienie JOS, które uwzględnia zarówno dane ustabilizowane w systemie języka, jak też charakterystyki dostępne poprzez użycie języka oraz te wierzenia i zachowania, które tworzą „kontekst przyjęzykowy”, relewantny dla interpretacji tekstów językowych.

2)    JOS opiera się na elementarnych sposobach porządkowania świata poprzez tworzenie kompleksów i kolekcji oraz ustanawianiu opozycji semiotycznych typu sacrum -profanum, swój - obcy, męski - żeński, nowy - stary, młody - stary (Lćvi-Strauss 1958; Ivanov-Toporov 1965, 1974; Stomma 1986; Apresjan 1994; Krze-szowski 1994). Rola i hierarchia tych opozycji podlega zmianom historycznym.

3)    Fragmentami globalnego JOS są stereotypy pojmowane w duchu Putnama, jako kolektywne wyobrażenia ludzi i rzeczy, także zdarzeń, obejmujące cechy charakteryzujące przedmiot od strony jego właściwości, funkcji, zachowań itd. (Lipp-mann 1920; Putnam 1975; Bartmiński 1980a, 1988b).

4)    JOS daje się zrekonstruować na podstawie trojakiego typu danych, które oznaczam symbolami: S - A - T (system językowy, konwencja dostępna badaniom ankietowym i teksty).

5)    Metoda definicji kognitywnej (Bartmiński 1988a) - odtwarzająca subiektywny sposób konceptualizacj i rzeczywistości z całym bogactwem cech kategorialnych, charakterystycznych, ewaluatywnych, z uwzględnieniem aspektów, w jakich ujmowany jest nazwany przedmiot - pozwala ujmować wyniki tych analiz systematycznie i w sposób porównywalny.

6)    Z bazowego zespołu cech utrwalonych są - w jednostkowych użyciach - wyprowadzane profile podporządkowane przyjętym wzorcom gatunkowym i intencjom nadawców.

7)    Status ontologiczny elementów tworzących JOS jest zróżnicowany. Są w nim elementy traktowane jako rzeczywiste, możliwe bądź postulowane. Modalności poszczególnych elementów JOS poddawane są interpretacji za pomocą modyfikatorów typowy, rzeczywisty, normalny, prawdziwy, idealny itp.

8)    Obraz świata zawarty w języku polskim zawiera elementy uniwersalne i specyficzne kulturowo.

14. Program minimalny badania JOS i jego systematyczny opis powinien - jak sądzę - objąć minimum sześć zagadnień, odpowiednio do podstawowego modelu komunikacji językowej: KTO - Z KIM - GDZIE - KIEDY - PO CO - JAK SIĘ POROZUMIEWAj¹. Odpowiednio do tego możemy wydzielić następujące problemy (pytania) badawcze:

1) sposób określania tożsamości zbiorowej: kim jesteśmy „my” (autostereotypy);

21 sposób postrzegania i językowego ujmowania innych, kim są „oni” (heteroste-reotypy);

3)    sposoby konceptual izacj i przestrzeni i „naszego” miejsca w świecie;

4)    sposoby konceptual izacj i czasu wspólnotowego, w którym żyjemy;

5)    wartości funkcjonujące, tj. obowiązujące (deklaratywnie i faktycznie) w święcie społecznym uznanym za „nasz” (wspólnotowy, społeczny, narodowy);

6)    stosowane środki wyrazu w postaci typów wypowiedzi zróżnicowanych wedle kryteriów stylowych i gatunkowych.

We wszystkich sześciu przypadkach interesujące jest też dalsze pytanie o zachodzące zmiany historyczne: w widzeniu siebie i innych, w językowej konceptual izacj i czasu i miejsca, kanonu podstawowych wartości, wyboru stylowo-gatunkowych wzorców wypowiedzi, profilujących rzeczywistość z określonej podmiotowej perspektywie. W czasach przełomowych, jakie przeżywamy, zmiany te można obserwować niejako na żywo.

1

Na konferencji w Opolu w roku 1999 przedstawiłem projekt pięciopunktowy (Bartmiński 2000a), bez ostatniego członu, którego wprowadzenie wydaje mi się jednak potrzebne.