Obraz77

kulturowych, wreszcie jego kunsztu literackiego. Jest też dzieło literackie na swój sposób obiektywne, a mianowicie znamienne dla swoich czasów, w jakimś stopniu zależne od warunków społecznych, w jakich powstało, bądź tych, które przedstawia, od współczesnego mu stanu wiedzy, od rozwoju kultury, <od obowiązujących w danym okresie kanonów artystycznych, a w szczególności i literackich. Ów pierwiastek obiektywny splata się z subiektywnym, gdy dzieło literackie powstaje w wyobraźni twórcy. Wzajemny stosunek obu tych pierwia-1 stków. ich harmonia, formy wyrazu, zaangażowanie utworu literackiego w kwestie społeczne czy polityczne - wywołuje zażarte spory, które będą pojawiać się dopóty, dopóki istnieć będzie literatura piękna.

W dyskusji nad sensem literatury, tak istotnym dla problematyki kształcenia, stanowiska wyraźnie poznawcze zajmował Julian Krzyżanowski. Według niego, literatura jest przede wszy- j stkim wiedzą o tyciu. Pisał o tym, co następuje: „Utrwalone w pięknym słowie doświadczeni^ ludzkości z lat dawnych krzyżują się z analogicznymi doświadczeniami człowieka dzisiejszego^ wyrażanymi w słowie przez pisarzy naszych czasów — i to jest właśnie owa rozległa wiedza, którejś dostarcza nam literatura. To jest to. czego literatura uczy i na czym polega jej funkcja w wykształceniu nowoczesnego człowieka"'.

I naczej na rolę literatury patrzył Tadeusz Kotarbiński. Według niego, ma ona być nic źródłem] wiedzy o życiu, lecz ..wychowawczynią etyczną”. „Nie uczymy — pisał — literatury głównie dla wzorów stylu pisarskiego ani dla uświadomień w literaturoznawstwie, przede wszystkim dlatego' głównie, by przyszłość była jakąś kontynuacją przeszłości, lecz głównie dlatego, by uchronić młodych od moralnej degrengolady, by w nich umocnić dobrą wolę i dzielność”⁴.

Na jeszcze inne wartości literatury zwracali uwagę dwaj jej historycy: Kazimierz Wójcicki oraz Władysław S zy szko wsk i. Pierwszy z nich także przeciwstawiał się eksponowaniu i przecenianiu wartości poznawczych dzieł literackich, domagał się natomiast ich przeżywania. ..Kuliuralncjj jednostki nie tworzą wiadomości, tworzy ją przede wszystkim zorganizowane w pewien sposób życia wewnętrzne, które energicznie wchłania i przerabia wrażenia świata zewnętrznego na swoją włas-j_ ność”⁵. Szyszkowski również doceniał rolę przeżycia estetycznego w kontakcie ucznia z literatury jednakże na plan pierwszy wysuwał jej znaczenie poznawcze (1964).

Wychowawczy wpływ utworu literackiego zależy nie tylko od niego samego, lecz także od sposobu kontaktowania się czytelnika z utworem. Problemami tymi zajmuje się metodyka nauczania literatury. Ze względu na wartości wychowawcze literatury przy wyborze dzieł bierze się pod uwagę następujące kryteria:

-    kształtowanie się ideałów życiowych młodzieży pod wpływem literatury,

-    znaczenie bohatera „pozytywnego” i postaci „negatywnych”,

-    wpływ na zaangażowanie społeczne młodzieży,

-    problematyka moralna mająca znaczenie dla rozwoju przekonań i postępo-wania młodzieży,

-    walory poznawcze literatury, w szczególności ważne tam, gdzie chodzi o poznanie człowieka, jego psychiki i motywów działania,

-    walory artystyczne dzieła, ich rola w kształtowaniu przeżyć, zmysłu estetycznego i kultury języka.

3    J. Krzyżanowski literatura w szkole średniej. „Nowa Szkoła” 1961, nr I.

4    T. Kotarbiński Niektóre postulaty humanistyki. „Nowa Kultura" 1961, nr 11.

5    K. Wójcicki Cele i charakter nauczania literatury polskiej w szkole średniej. Pamiętnik I Ogólnopolskiego Zjazdu Polonistów w Warszawie. Warszawa 1925. Ks. Atlas. s. 8.

J12

Historia

Poznawcze wartości historii, traktowane jako główny cel nauczania tego przedmiotu, uznają wszyscy. Historia jest w szkole głównym przedmiotem, który ma umożliwić uczniom „imaginacyjne odtworzenie przeszłości historycznej”, a ściśle biorąc - poznanie najważniejszych wydarzeń, które miały miejsce w przeszłości własnego kraju i świata. Wprawdzie zaleca się wprowadzanie do wielu przedmiotów pewnych pierwiastków historycznych, lecz funkcja ich jest pomocnicza; chodzi o lepsze zrozumienie współczesnych zjawisk, np. z dziedziny języka, nauk przyrodniczych i społecznych, przedmiotów artystycznych. Treścią historii jako przedmiotu nauczania stają się również i te wiadomości

0    rozwoju nauki, sztuki, techniki i ekonomii, lecz odpowiednio usystematyzowane i powiązane z wydarzeniami społeczno-politycznymi - jako osnową tego przedmiotu. Takie uporządkowanie różnego typu wydarzeń w kolejnych epokach historycznych umożliwia młodzieży zrozumienie postępu społecznego - na tle ogólnych prawidłowości procesu dziejowego. Dzięki temu możliwe również się staje scalanie na lekcjach historii wiedzy o rozwoju życia społecznego, zawartej w różnych przedmiotach nauczania. Wszystko to sprawia, że historia jest powszechnie uznawana za nieodzowny przedmiot kształcenia ogólnego, a zarazem za swoisty fundament ogólnego wykształcenia, szczególnie w odniesieniu do zagadnień społecznych.

Obiektywnym przedmiotem poznania historycznego są fakty historyczne. Badając fakty historycy dochodzą do poznania związków miedzy nimi. W historii ważną rolę grają związki czasowo-przestrzenne. Polegają one na stwierdzeniu, że po takim a takim wydarzeniu, w tym i tym miejscu, nastąpiło inne, że te i te wydarzenia występowały w tym samym czasie i w różnych miejscach lub że jakiś proces trwał w jakimś kraju (miejscu) tyle i tyle lat. Zrozumienie związków między wydarzeniami stanowi dużą pomoc w rozumieniu procesu historycznego, lecz uczniom przysparza trudności, wymaga bowiem wiele pracy pamięciowej. Nadmierne liczenie na pamięć ucznia przy uczeniu się nie zawsze koniecznych dat, nazw miejscowości i nazwisk należy do złej tradycji. Jednostronności takiego podejścia zapobiega nie tylko odpowiedni dobór tych danych, lecz także sensowne kojarzenie związków czasowo-prze-strzennych ze związkami przyczynowo-skutkowymi.

Wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między różnymi wydarzeniami, a więc ustalenie zarówno przyczyn jakichś wydarzeń, jak i ich skutków-, pozwala odpowiedzieć na pytanie dlaczego te wydarzenia miały taki a nic inny przebieg i dzięki czemu wpłynęły na inne wydarzenia

1    procesy historyczne. Są w programie historii takie wydarzenia, których przyczyny bądź skutki można określać stosunkowo jednoznacznie, wiele jest jednak faktów, których przyczyny były bardzo złożone i takież były ich skutki. Zadaniem ucznia wyjaśniającego sobie te wydarzenia jest odróżniać niekiedy nieistotne przyczyny bezpośrednie od głębokich przyczyn pośrednich, a więc np. między mordem w Sarajewie a istotnymi przyczynami wybuchu pierwszej wojny światowej.

Kurs historii, mający zapewnić młodemu pokoleniu wejrzenie w przeszłość historyczną własnego kraju i świata - w celu lepszego zrozumienia współczesności i przyszłości - wymaga odpowiedniej dojrzałości umysłowej. Ponieważ nic mają jej jeszcze dzieci z klas początkowych, właściwe nauczanie historii

113