Obraz87

których się ono odnosi, środowisko zewnętrzne natomiast nie wtedy spełnia j w kształceniu swoją najważniejszą rolę, gdy jako system bodźców oddziałuje na reagującego na nie ucznia, lecz przede wszystkim wówczas, gdy stawia opór | poznającemu i zmieniającemu je człowiekowi.

Proces kształcenia jako związek nauczania i uczenia się

Traktując proces kształcenia jako sekwencję świadomych i ce- -w lowych czynności jakichś nauczycieli (którymi są nie tylko nauczycielek w szkołach) i jakichś uczniów, spróbujmy zastanowić się nad pojęciem ludzkiego Ś działania celowego, którego działanie dydaktyczne jest tylko pewną odmia- 3 ną. Za G. Hosteletem można przyjąć, że świadome i celowe działanie ludzkie J wymaga respektowania przez wszystkich biorących w nim udział ludzi (a więc m i przez uczniów) - celów, warunków i środków pracy.

..Cci. warunki i środki - pisał Georgcs Hostclct - oto trzy znamiona wszelkiego rozważnego M czynu. Pokażmy jakiś jego przykład: pragniesz się udać w pewną okolicę miasta, w którym się a znajdujesz - jest to twój bezpośredni cel. Ażeby go osiągnąć, musisz znać istniejący stan rzeczy,, '-i pozostający w związku z realizacją twego pragnienia, a więc topografię miasta i środki transportu ^ ^1 są to warunki, które trzeba uwzględnić. Decydujesz się na użycie pewnego środka transportu.po a określonej drodze - obrałeś tedy środek podwójnie dostrojony do wytkniętego celu i do warunków; które są znane* .

Omówione w rozdziale czwartym cele kształcenia ogólnego i zawodowego: stanowią punkt wyjścia dla formułowania celów przez nauczyciela czy przeŹ J uczniów. Dobrany na ich podstawie cel ma niejako oświetlać drogą realizacji kolejnych zadań dydaktycznych. Sam dobór warunków i środków działanilj wymaga nie tylko znajomości celu, lecz także struktury działania i jego mechać nizmów zapewniających powodzenie. Wreszcie, czego nie uwzględnia Hostelet, obok celu, warunków i środków nie mniej ważna jest znajomość wyników działania, a więc tego poziomu kompetencji, który uczeń ma osiągnąć poprzez realizację zadań dydaktycznych. Zdając sobie sprawę z tego, jakie wyniki przyniosło działanie - w stosunku do założonego celu - i nauczyciel, i uczniowie mogą dopiero modyfikować warunki i środki kolejnych celowych działań, i W rozprawie O pojęciu metody T. Kotarbiński definiuje proces jako zdarzę--nie będące „zmianą określonej kierunkowości, gdy jakiś wskazany czynniki wzmaga się lub słabnie” (1957, s. 708). W tym świetle proces kształcenia można traktować jako zespół zdarzeń, pod wpływem czynności nauczycieli i uczniów dokonuje się tu bowiem w uczniach wiele „zmian określonej kierunki kowości”. Zmiany te w szerokim ujęciu obejmuje się zwykle terminami edukacja lub reedukacja. Edukacja polega na wytwarzaniu pożądanych zmian, a reedu-j kacja na przekształcaniu zmian już wytworzonych. Inaczej mówiąc, reedukacja j jest przekształcaniem nie pożądanych, lecz już utrwalonych zmian w postacK wiadomości (fałszywych!), sprawności, motywów i zainteresowań, poglądów^, przekonań i postaw, a niekiedy całej osobowości człowieka. Wprawdzie pedagQ|

3 G. Hostclct MchkIoIokui naukowego badania czynności ludzkich. „Myśl Współczesna” 1947, nr 7.

gika zajmuje się dotychczas głównie edukacją, to jest kształceniem i wychowaniem, lecz w praktyce kształcenia i wychowania bardzo często pojawia się potrzeba reedukacji. Przykładem reedukacji w sferze wychowania może być przekształcanie ustalonej postawy egoistycznej na postawę człowieka uspołecznionego albo cechy lenistwa na cechę pracowitości. Podobnym przykładem w sferze kształcenia jest likwidowanie błędów w wiadomościach czy korygowanie umiejętności językowych, wadliwie opanowanych.

Materiał (treść) zdarzeń składających się na proces kształcenia obejmuje:

-    nauczycieli,

-    uczniów, przy czym proces modyfikuje się w zależności od stopnia ich zaawansowania w nauce (uczniowie poszczególnych stopni szkoły ogólnokształcącej, szkół zawodowych, szkół dla dorosłych, studenci, uczestnicy kursów), jak również od poziomu zdolności i uzdolnień,

-treść kształcenia,

-    środowisko dydaktyczno-wychowawcze, a więc warunki lokalowe, materialne wyposażenie szkoły, w tym bogactwo i nowoczesność środków dydaktycznych, czas i sekwencja zajęć dydaktyczno-wychowawczych, organizacja i atmosfera pracy w szkole i zakładach, gdzie odbywa się praktyka uczniów.

Zatem przez proces kształcenia będziemy rozumieć uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści, oraz takie warunki i środki, jakie służą wywoływaniu zmian w uczniach, stosownie do przyjętych celów kształcenia.

Zdarzenia, które składają się na proces dydaktyczny, są odpowiednio ukierunkowane ze względu na to, czy ich celem jest wytworzenie nowej właściwości, czy przekształcenie już posiadanej, acz niepożądanej z punktu widzenia celów dydaktycznych. Potoczne doświadczenie, ale i wyniki badań, np. nad zwalczaniem błędów ortograficznych, mówią o dużych różnicach między obydwiema czynnościami. Okazuje się, że suma energii, niezbędna do wytworzenia nowego sposobu zachowania jest parokrotnie mniejsza niż w przypadku przekształcania sposobu dobrze utrwalonego. Takie szczególnie głęboko zakorzenione sposoby niepożądanego zachowania, zwane nałogami, z wielkim oporem poddają się reedukacji (doświadczają tego np. palacze papierosów, którzy próbują rozstać się z tym nałogiem).

Z Taktu, że proces kształcenia może prowadzić do pożądanych lub niepożądansch zmian w osobowości uczniów, wynika szczególna odpowiedzialność nauczycieli za kierowanie tyin procesem. Ukierunkowaniu procesu służy dobór odpowiednich celów, metod i środków oraz racjonalna organizacja działaó nauczycieli i uczniów. Ważną rolę spełnia metoda nauczania, kojarzy ona bowiem czynności nauczycieli z czynnościami uczniów oraz te dwustronne działania z należycie dobieranymi środkami, które mają ułatwiać uzyskiwanie zmian w uczniach.

^Nauczanie i uczenie sic pełnią właściwą role w procesie kształceniagdy są ze sobą zintegrowane, to jest gdy miedzy nimi występują wzajemne sprzężenia, a mówiąc prościej, gdy są ze sobą zharmonizowane, to jest gdy miedzy nimi występuje wewnętrzna zgodność.! Przykładem takiej harmonii może być kierowanie przez nauczyciela procesem myślenia uczniów na lekcji matematyki, gdy to kierowanie sprzyja rozwiązaniu przez nich zadania matematycznego. Przykładem braku

133