Obraz30

wtedy flądra zyskuje kolor jasny. Czy chcecie coś usłyszeć o warstwie komórek Malpighiego® i guaninie? Nic mi nic sprawi większej przyjemności niż...

C Wiecie, mam myśl. Przenieśmy analogię fladry na problem dachu. Zróbmy dach z materiału czarnego, w którym umieścimy maleńkie białe kulki plastykowe. Gdy słońce dach nagrzeje, kulki te rozszerza się zgodnie z prawem Boylc’a. Będą one naciskać na czarny materiał dachu. Wtedy dach będzie biały jak odwrotna strona fladry. Czy to czarno-pigmcntowana część chromatoforów pojawia się na powierzchni skóry flądry? Tak. W naszym dachu będą to biało pigmentowane kulki plastykowe, pojawiające się na powierzchni, gdy dach jest gorący. Jest tyle sposobów myślenia

„9

0    tym... .

W świetle definicji synekty ki i przytoczonego przykładu widać jak szerokie jest pole jej poszukiwań, a tym samym jak dobre stwarza warunki do łączenia w sposób sensowny różnych treści programowych i różnych doświadczeń osobistych. Tu już nie ma podziału na zoologię, chemię, fizykę, ekonomikę

1    technikę. Materiał z tych obszarów jest po prostu eksploatowany dla rozwiązywania frapującego problemu. W przykładzie wystąpiły wyraźnie dwie pierwsze fazy rozwiązywania problemu: wytwarzanie sytuacji problemowej i generowanie pomysłów przez zastosowanie szerokich analogii. Zabrakło weryfikacji praktycznej, która przekraczała możliwości grupy rozwiązującej problem. Takich problemów, które są poza możliwością weryfikacji przez uczniów jest w szkole niemało.

Mając w myśli przytoczone przykłady, możemy powiedzieć, że nauczanie problemowe jest sekwencją takich czynności nauczyciela i uczniów, jak organizowanie sytuacji problemowych i formułowanie problemów (w miarę dojrzewania uczniowie dokonując tego sami), indywidualne lub grupowe rozwiązywanie problemów przez uczniów, weryfikacja uzyskanych rozwiązań oraz systematyzowanie, utrwalanie i stosowanie nowo nabytej wiedzy w działaniach umysłowych i praktycznych.

Proces rozwiązywania problemu Sytuacja problemowa

Tworzenie sytuacji problemowej, a przede wszystkim jej zaistnienie w świadomości ucznia (zafrapowanie problemem), to nieodzowny warunek zajęcia się rozwiązywaniem problemu. Stąd nie można za najlepsze uznać takiego nauczania problemowego, w którym uczniom podaje się stale na kartkach gotowe listy „problemów”, które mają na lekcji kolejno rozwiązywać.

Rosyjski psycholog Aleksiej A. Matiuszkin charakteryzuje sytuację problemową jako „szczególny rodzaj myślowego współdziałania podmiotu i przedmiotu, charakteryzujący się takim stanem psychicznym podmiotu (ucznia) przy wykonywaniu przezeń zadania, jaki wymaga znalezienia (odkrycia lub przyswojenia) nowych, wcześniej subiektowi nie znanych wiadomości lub sposobów działania” (1972, s. 193). Inaczej mówiąc, sytuacja problemowa to taka

8    Marcello Malpighi (1628-1694) - wioski biolog; wykrył m.in. naczynia wloskowale i ich kłębki w nerkach

9    Cytuję ten przykład z książki: Robert H. McKm.Exp.criences iii Visual TMtiking. Bel mont 1972. Brooks/Co le. 1.107.

sytuacja, w której podmiot chce jakieś trudne dla siebie zadanie rozwiązać, lecz brak mu do tego wystarczających danych i musi sam o nie zabiegać.

W swojej książce na temat sytuacji problemowych Matiuszkin przedstawia sześć prawideł tworzenia tych sytuacji. Oto one w odpowiednim skróceniu:

1)    aby stworzyć sytuację problemową, trzeba uczniów postawić wobec takiego praktycznego lub teoretycznego zadania, którego wykonanie wymaga odkrycia przewidzianych do opanowania nowych wiadomości i działań; może tu chodzić o „ogólną prawidłowość, o ogólny sposób działania lub o jakieś ogólne warunki realizacji działania”;

2)    zadanie odpowiada intelektualnym możliwościom ucznia. Stopień trudności zadania problemowego zależy od stopnia nowości materiału nauczania i od stopnia jego ogólności;

3)    zadanie problemowe pojawia się przed objaśnieniem przyswajanego materiału;

4)    zadaniami problemowymi mogą być: a) zadania do wyuczenia się, b) pytania, c) zadania praktyczne. Nie należy jednak mieszać ze sobą zadań problemowych i sytuacji problemowych. Zadanie problemowe może wywołać sytuację problemową tylko w przypadku uwzględnienia wymienionych wyżej prawideł;

5)    a sama sytuacja problemowa może być wywołana różnymi typami zadań;

6)    zbyt trudną sytuację problemową nauczyciel ukierunkowuje przez wskazanie uczniowi przyczyn niewykonania danego mu zadania praktycznego lub niemożności wyjaśnienia przez niego tych lub innych zademonstrowanych faktów. Na przykład: „Nie mogliście zbudować trójkąta o trzech kątach danych, gdyż w tym zadaniu została naruszona jedna z ważnych prawidłowości, dotyczących trójkątów”. Albo: „Nie mogliście objaśnić tego zjawiska, ponieważ nie znacie odpowiedniego prawa fizyki".

Wytwarzanie pomysłów

Wytwarzanie pomysłów rozwiązania problemu dopiero od niedawna stało się przedmiotem badań psychologów i dydaktyków. Jest ono, jak się zgodnie stwierdza, procesem o charakterze heurystycznym, polega bowiem na kierowaniu się regułami heurystycznymi (heurystykami). Przeciwieństwem procesów heurystycznych są procesy algorytmiczne, w których kierujemy się algorytmami. Ponieważ procesy heurystyczne dominują w uczeniu się problemowym (heurystycznym), algorytmiczne zaś w uczeniu się programowanym, a więc w dwu ważnych typach uczenia się, zajmijmy się bliżej jednymi i drugimi.

Termin heurystyka przypomina pedagogom starą metodę heurczy. tak świetnie opisaną i skrytykowaną przez B. Nawroczyńskiego (1957). Słowo heureza pochodzi od greckiego heuńsko, co znaczy poszukuję. W szkole sprzed kilkudziesięciu lat heureza oznaczała takie nauczanie, jakie polega na zadawaniu pytań przez nauczyciela i udzielaniu odpowiedzi przez uczniów. Zakładano wprawdzie, że mają to być odpowiedzi wymagające pewnej samodzielności, lecz większość nauczycieli zapominała o tym warunku, co sprzyjało przekształcaniu się heurezy w zwykłe pytania o wiadomości, które uczniowie znać „powinni". Przywracając terminowi heureza jego właściwe znaczenie, obecnie posługujemy się zarówno określeniem heurystyczne uczenie się, jak problemowe uczenie się.

Istnieją specyficzne różnice między heurystykami, które pojawiają się w procesie dokonywania odkryć i wynalazków. W rozwiązywaniu problemów typu „odkryć” dominuje myślenie konwergencyjne. a problemów typu „wynaleźć" - myślenie dy wergencyjne. Traktując jedno i drugie myślenie jako