Obraz07

talent do pisania wierszy, talent do wygłaszania mów. talent na dyplomatę, talent na szybkobiegacza, talent na wynalazcę, talent pedagoga".

Biorąc pod uwagę często wymieniane cechy nauczyciela, jak „miłość dusz ludzkich” czy „przychylność dla wychow anków" lub „skłonność do obcowania wychowawczego" czy „skłonność agitacyjna", St. Szuman twierdził, że nie mają one charakteru wrodzonego, a zatem, że nie ma wrodzonego talentu pedagogicznego. W konsekwencji sprowadzał problem talentu do problemu osobowości nauczyciela. Nie sądził jednak, że struktura osobowości musi być u wszystkich utalentowanych nauczycieli-wychowawców jednakowa, lecz zakładał, że tajemnica talentu pedagogicznego (nabytego) leży w tym, „żeby z danej indywidualnej struktury' swojej osobowości wyłonić swój własny talent pedagogiczny”. Przy całej relatywności swego stanowiska St. Szuman zakładał jednak konieczność występowania dwu elementów „doskonałego nauczyciela”. Pierwszym jest to, co nauczyciel-wychowawca posiadł i ma do rozdania, a więc bogactwo własnej osobowości, drugim, sposób rozdawania, umiejętność oddziaływania na innych. Bogata osobowość, dojrzały charakter, wielka wiedza i piękna dusza - nie stanowią jeszcze talentu, podobnie jak umiejętność oddziaływania, „zdolność agitacyjna” lub „kontaktowość”. Dopiero współwystępowa-nie obydwm elementów warunkuje pełną osobowość nauczyciela.

W pracach Z. Mysłakowskiego i St. Szumana mamy więc do czynienia ze współczesnym, racjonalnym rozumieniem terminu „talent pedagogiczny”. U pierwszego autora tylko częściowo zależy on od struktur odziedziczonych, u drugiego ma bez reszty charakter nabyty. W obu przypadkach jest on bliski temu, co inni przedstawiciele psychologii i pedagogiki określają terminem „osobowość nauczyciela”.

Terminem „osobowość” posługiwał się Mieczysław Kreutz w rozprawie Osobowośćnauczyciela-wychowawcy. Nawiązał w niej do poglądów Dawida na temat osobowości nauczyciela i w sposób istotny zmodyfikował te poglądy. Szukając odpowiedzi na pytanie, jaka osobowość nauczyciela jest niezbędnym warunkiem jego wpływu wychowawczego, Kreutz przedstawił szereg dowodów na to, że wpływ ten jest możliwy wówczas, gdy nauczyciel ma trzy dyspozycje. Zaliczył do nich: miłość ludzi, skłonność do społecznego oddziaływania oraz zdolność sugestywną. Miłość ludzi to szerzej pojęta dawido-wska „miłość dusz ludzkich", skłonność zaś do społecznego oddziaływania, zwana też skłonnością agitacyjną, to odpowiednik dawidowskiego porównania nauczyciela do agitatora. Trzeba jednak zauważyć, że Dawid w swoim wyliczeniu cech „duszy nauczycielstwa” dyspozycji tej nie wyodrębnił. Owe dwie dyspozycje dobrego nauczyciela nie gwarantują jednakże, zdaniem Kreutza, wywierania wpływu wychowawczego. Decyduje o tym dopiero równoczesne występowanie trzeciej, wyodrębnionej przez niego dyspozycji, którą jest zdolność sugestywna. Człowiek dysponujący tą zdolnością łatwo uzyskuje wpływ na poglądy, uczucia i wolę innych ludzi. Zachowanie jego cechuje pewność siebie, spokój i odwaga działania, wiara w siebie oraz bezkompromisowość i prostolinijność w dążeniu do realizacji własnych celów.

Stefan Baley również używał terminu „osobowość”, lecz pojawia się U niego także termin „psychika nauczyciela”, a nawet „talent pedagogiczny”. Przyjmował on, iż najważniejszą cechą dobrego nauczyciela jest zdatność wychowawcza, będąca swoistym zbiorem cech umożliwiających wychowywanie. Do tych cech zaliczał przychylność dla wychowanków, rozumienie ich psychiki, nastawienie na systematyczne zajmowanie się nimi, potrzebę obcowania z ludźmi (typ społeczny), powinowactwo duchowe z dziećmi, cierpliwość, takt pedagogiczny, postawę pełną entuzjazmu, swoistą zdolność artystyczną i inne. Wychowawcę, który posiadałby wszystkie pożądane właściwości w stopniu ponadprzeciętnym, nazywał Baley wychowawcą „integralnym”.

Pełną charakterystykę osobowości nauczyciela zawdzięczamy również Marii Grzegorzewskiej. Nawiązując do innych autorów, głównie do Dawida i Szu-mana, szczególny nacisk położyła ona na bogactwo osobowości nauczyciela, na jego płynącą z miłości dobroć, która polega na stałym niesieniu pomocy innym, na wierności własnym przekonaniom, jak również na poczuciu „odpowiedzialności przed sobą, przed społeczeństwem, przed narodem"⁵.

Przedstawione w dużym skrócie poglądy znamionuje tendencja do poszukiwania cech doskonałego nauczyciela - drogą indukcyjną lub dedukcyjną - w nim samym, bez konfrontowania go z terenem jego działalności, a więc z wychowankami i środowiskiem społecznym. Poszukiwanie to, jak widzieliśmy, doprowadza do różnych rezultatów, w zależności od tego, czy koncentruje się na przesłankach irracjonalnych, czy na danych z obserwacji lub z badań; na czynnikach wrodzonych czy nabytych. Powszechnie uznawany w Polsce pogląd głosi, iż prace Dawida, Mysłakowiskiego, Szumana, Kreutza. Baleya i Grzegorzewskiej - mimo pewnej rozbieżności wyników - wzbogacają naszą wiedzę o nauczycielu. Głębsze wniknięcie w te prace pozwala również dostrzec wyraźną zbieżność cech prawdziwego nauczyciela, określanych często różnymi nazwami.

Powstaje wszakże pytanie, czy w charakterystyce osobowości nauczyciela powinno się wyodrębnić tylko te cechy, które sq typowe dla zawodu nauczyciela, a pomijać te. które jako wartościowe ceni się i u innych ludzi? Czy jest słuszne na przykład pominiecie, na tej podstawie, moralności nauczyciela lub jego wiedzy o święcie i ludziach? I dalej, czy takie w yróżnianie swoistych cech nauczyciela nie powiększy dystansu między nauczycielami rzeczywistymi a ideałem nauczyciela „prawdziwego”? Tymczasem zrozumienie istoty osobowości nauczyciela powinno nauczycielom czynnym, jak również kandydatom na nauczycieli wskazywać realne możliwości urzeczywistniania w sobie zalet dobrego nauczyciela.

Nauczyciel jako człowiek

Wychodząc z tych założeń spróbujemy zastanowić się nad tym. jakie osobiste zalety ma posiąść człowiek, który pragnie stać się dobrym nauczycielem. Zalety te nie mogą na ogół mieć charakteru uniwersalnego; ich dobór i jakość są bowiem zależne nie tylko od epoki historycznej i ekonomiczno-społecznej formacji, lecz także od typu pracy wychowawczo-dydaktycznej. jaką nauczyciel ma wykonywać. Mając te różnice na uwadze, osobiste zalety nauczyciela, którego zadaniem

ta T. II- Warszawa 1958. NK. i J.

S Zob. M. Grzegorzewska. Listy do młodego naacęni