Obraz (92)

;v CICHA S K A l> 1’H/yCHODZISZ?

A sen - ach, ten świat cichy, głuchy, tajemniczy,

Zycie duszy, czyż nie jest warte badań ludzi!

w. 69-70

ale i znaczeń nocy cichej i cichości w całym dramacie. W świecie poetyckim Mickiewicza sen jest sposobem nawiązania przez człowieka kontaktu z metafizyczną stroną bytu. Kontakt ten został nazwany „życiem duszy”, ponieważ jej aktywność wewnętrzna, duchowa rozpoczyna się z chwilą uwolnienia się od wrażeń zmysłowych. Istotny pozostaje fakt, że Mickiewicz nie tyle dzieli swych bohaterów na złych czy dobrych, ile na tych — z duszą żywą lub martwą. Już Prolog ujawnia, że istnieje dosyć rozległa skala stopni od „życia duszy” do jej zupełnej głuchoty na ciche sny nocy. Rozpatrując funkcje motywów cichości w dramacie drezdeńskim, należy przypomnieć, że występują one często również w Zdaniach i uwagach:

Błogosławieni cisi

0    kawał ziemi ludzkie dobija się plemię:

Zostań cichym, a możesz posieść całą ziemię.

Jak słuchać

Kto pragnie wieczne słowo w głębi własnej duszy

Sam wyraźnie usłyszeć, niech wprzód zamknie

[uszy.

Milczenie

Zaiste, miłe Bogu jest aniołów pienie,

Ale daleko milsze człowieka milczenie.

Cichość

Głośniej niźli w rozmowach, Bóg przemawia

[w ciszy

1    kto w sercu ucichnie, zaraz go usłyszy.¹⁷

Imperatywem duszy ludzkiej - w świetle powyższych Zdań i uwag - jest konieczność wchodzenia w „cichość”, która staje się, według poety, warunkiem nawiązania przez człowieka duchowego kontaktu z Bogiem. Należy podkreślić, że znaczenia motywów cichości w dramacie korespondują przede wszystkim z treścią scen IV i V, zawierających mesjanistyczne jego jądro. Motywy te zatem wskazują kierunek dokonywanej przez Mickiewicza symbolizacji historii narodowej. Ich obecność w dramacie stanowi przejaw typowej dla epoki romantycznej konwencji artystycznej i światopóglądowej nadawania wydarzeniom z historii narodu głębszego, irracjonalnego sensu. Przeświadczenia o aktywizowaniu się w historii irracjonalnej, „tajemniczej strony” narodu znajdowały wyraz zarówno w utworach poetyckich romantyków, jak i w ich wypowiedziach dyskursywnych i stanowiły charakterystyczne piętno tworzonych wówczas, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego i jeszcze w latach czterdziestych XIX wieku, systemów historiozoficznych. Poniżej cytowaną wypowiedź Seweryna Goszczyńskiego przywołano tutaj na prawach przykładu typowego, bowiem zawiera ona zasadnicze wyznaczniki romantycznych teorii „tajemniczej strony” narodu: „W ogólności każdy naród, jak i pojedynczy człowiek, ma swoje sny niepojęte, prorocze, widzenia, przeczucia, ma swoją tajemniczą stronę. [...] W istocie, tajemnicza strona narodu ze wszystkimi swojemi zjawiskami nie tylko, że jest wrodzoną, ale i konieczną. Jeżeli naród szczęśliwy traci niekiedy wiedzę tej tajemniczości, jak człowiek, którego pomyślności i uciechy doczesne zanurzyły całkiem w życiu ziemskiem, zmysłowem, to, przeciwnie, naród uciśniony ma jej uczucie tern mocniejsze im klęski jego są większe”¹⁸.

Dziady część III były pierwszym - po upadku powstania listopadowego - wielkim dramatem o historii, manifestacyjnie zwracającym się w stronę snów niepojętych, przeczuć, proroczych widzeń. Związek Widzenia Księdza Piotra z symboliką nocy cichej został w dramacie wyraźnie zaznaczony. W scenie III, co sygnalizowano wyżej, aniołowie i archaniołowie nazywają Księdza Piotra