religia a kultura2

46 RELIGIA A KULTURA

rzeczywistości, będącej przedmiotem badania. W wypadku osób religijnych będzie to uznawanie wymiaru ponadnaturalnego, określanego też jako święty, duchowy, boski, transcendentny. W wypadku osób niewierzących nastąpi odrzucenie istnienia tego wymiaru lub potraktowanie jego istnienia z daleko posuniętym sceptycyzmem.

Uwagi Connolly’ego tracą swoją zasadność w wypadku pozostania przez psychologów na gruncie rzeczywistych kompetencji, wynikających ze specyfiki ich warsztatu badawczego. W warsztacie tym nie mieszczą się metody pozwalające na orzekanie o istnieniu rzeczywistości nadnaturalnej, natomiast są to metody pozwalające na badanie wpływu przekonań o istnieniu tej rzeczywistości na funkcjonowanie człowieka.

Inni autorzy podejmują próby ustosunkowania się do tego zagadnienia z punktu widzenia metodologicznego. W tym celu proponują przyjęcie zasady skąpca poznawczego (parsimony), głoszącej, że jeżeli dwa podejścia mogą_do-starczyć pełnego wyjaśnienia danego zjawiska, to wówczas powinno zostać wybrane to, które jest prostsze. W rozstrzygnięciu takim kryje się jednak znaczna trudność, wynikająca ze złożoności zjawisk religijnych. Dlatego dla psychologów, przyjmujących istnienie rzeczywistości nadnaturalnej, odwołanie się do jej wpływu może wydawać się mniej skomplikowane niż poszukiwanie niekończącego się łańcucha przyczyn i skutków reakcji zachodzących u badanego. Dla osoby odrzucającej istnienie rzeczywistości ponad naturalnej sięganie do takiego wyjaśnienia będzie próbą wyjaśnienia niepoznawalnego zjawiska przez inne zjawisko niepoznawalne i dlatego prostszym rozwiązaniem okaże się próba dotarcia do objaśnianego zjawiska przez metody stosowane w psychologii do objaśnienia również innych sfer ludzkiej aktywności.

Kie można wreszcie pominąć spojrzenia na poszukiwania psychologiczne proponowane przez oba rodzaje (wierzących i niewierzących) skąpców poznawczych - z punktu widzenia człowieka wierzącego, który odmówi im prawomocności, jeśli nie przyjmą całkowicie unikatowego charakteru religii, znajdującej się przez to poza zasięgiem poznania za pomocą metod nauk empirycznych.

Przestawione rozbieżności w podejściu do badania religii przez psychologów doprowadzają do sytuacji, która dostarcza bardzo zróżnicowanych, opisów tego samego zjawiska. Opisy te, jak wskazuje Connolly (1999), prowadzą do sytuacji, kiedy powstają mapy tego samego terenu, czyli sfery doświadczenia religijnego człowieka, które są między sobą niekompatybilne. Porównując je z opisami kontynentów, dokonywanymi w różnych okresach historycznych przez różnych odkrywców, można dostrzec pewną analogię. Powstaje bowiem sytuacja, kiedy

„niektóre mapy dają obraz ziemi, która jest płaska, inne - ziemi kulistej, jeszcze inne -koncentrują się na kształcie kontynentów, a inne r.a ich wielkości. Wiedząc o tym, badacz może spodziewać się podróży trochę ekscytującej, (...) trochę niebezpiecznej, (...) takiej, jaka była udziałem pierwszych odkrywców, którzy przekraczali granico znanych lądów i wkraczali na tereny oznaczone na mapach słowami hic sum leonis" (Connolly, 1999. s. 13$).

Powstaje pytanie, czy tak dobitne, jak zarysowane do tej pory, przeciwstawianie sobie różnych podejść jest rzeczywiście konieczne. Wydaje się, że nie. Ważniejsze jest wyraźne powiedzenie, jakie są granice poznania, wyznaczane przez każde z nich. Uznanie ograniczoności wiedzy psychologicznej na temat religii nie wymusza uznania, że jest to cała wiedza o tym zjawisku. Pożyteczne wydaje się przyjęcie, że inne dyscypliny również mają swój wkład w jego poznanie, każda z nich, zgodnie z naturą stosowanego przez siebie sposobu analizy'. Podejście takie, wskazujące na ograniczoność poznania danego zjawiska dostarczonego przez konkretną dyscyplinę wiedzy, występuje na terenie nauk ścisłych, gdzie przynosi bardzo dobre rezultaty. Pozwala na uznawanie pewnych dziedzin za poznane tylko częściowo, do momentu wypracowania innych, bardziej adekwatnych podejść badawczych.. Nie wyklucza przy tym, że podejścia te mogą być wypracowane przez inne gałęzie nauki.

W chwili obecnej zagadnienia psychologii religii są podejmowane w psychologii - w ramach trzech podstawowych podejść. Są to: podejście obiektywne. psychologia głębi oraz podejście humanistyczne.

Ekstremalnym przejawem pójścia r>hip.k.tiowepj( jest wspomniane wyżej stanowisko behawioSyczne. Stosowane w jego ramach podejście eksperymentalne jest wykorzystywane między innymi do badań nad medytacją oraz ódmjennvuiLs.tanajni^yjądomości^ Znacznie częściej niż podejście ekspery-Hięntaln^przyjmowane jest podejście korelacyjne. Ma ono na celu ustalenie siły związku między zmiennymi, za pomocą których dokonywana jest operacjonali-zacja religijności, a innymi zmiennymi. Wśród nich wyróżnić można zmienne demograficzno-społec7ne (takie jak wiek, płeć, pochodzenie społeczne, stopień zamożności); zmienne określające postawy społeczne (przykładowo: autorytaryzm lub altruizm) lub zmienne opisujące zdrowie psychiczne jednostki czy też sposób radzenia sobie przez nia w sytuacjach trudnych.

W ramach ^^ycho?oąii głęb| religijność jednostki jest spostrzegana jako zachowanie motywowane przez pjgś w i adom c s i ły_p sy c. h i nza o W związku z tym wymaga ono interpretacji tak, aby odkryć nieświadomą motywację leżącą u jego podłoża. Podejście to jest inspirowane pracami Zygmunta Freuda. Najwy bitniejsi jego reprezentanci to Carl Gustav Jung, Erik Erikson, Paul Pruyser czy Ana--Maria Rizutto.

^Podejście humanistyczne Jkoncentruje się na fenomenologicznym zainteresowaniu jednostkowymi przejawami religijności indywidualnej. Są to prace takich autorów, jak Wiliam James, Rudolf Otto, Gordon AUport, Erich Fromm, Abraham Maslow. Podejmowali oni opis i analizę indywidualnych doświadczeń religijnych, zwracając jednocześnie uwagę na ich unikalny dla danej jednostki charakter.

Omówione podejścia zostaną szczegółowo scharakteryzowane w rozdziale czwartym niniejszej książki.

Warto przyjrzeć się jeszcze zakresowi, w jakim stopniu psychologia głównego nurtu uwzględnia dorobek psychologii religii. Odpowiedź na to pytanie przynosi przeprowadzona przez Emmonsa (1999b) analiza trzech podręczników