obraz8 (34)

II. Wielowiekowe umieranie religii staroegipskiej

Religia egipska to twór kulturowy o długiej tradycji, sięgającej daleko w zamierzchłą przeszłość nadnilowego kraju. Pierwsze wzmianki o niej pojawiają się już pod koniec TV tysiąclecia p.n.e., natomiast definitywny jej kres wyznaczył dopiero islam, który dotarł do ziemi faraonów w G41 roku. Przez cztery tysiące lat wierzenia egipskie podlegały ustawicznemu naporowi wypadków politycznych, ekonomicznych i kulturowych, początkowo przeważnie wewnętrznych. W okresie od tzw. Epoki Późnej, czyli od XI stulecia p.n.e., na życiu duchowym kraju poczęły się odbijać narastające wciąż fluktuacje polityki zagranicznej i zbrojne napady obcych potęg.

Religijny prestiż i popularność poszczególnych bóstw egipskich w kraju odpowiadały politycznej randze ich centrów kultowych. Kiedy więc np. za pierwszych dynastii (ale nie pierwszej) władza przypadła w udziale Dolnemu Egiptowi, na czoło panteonu wysunęły się dwa bóstwa: opiekun stołecznego Memfisu Ptah i patron pobliskiego On bóg słońca Re. Równolegle z utrwalaniem się władzy tcbańskicj i początkiem tzw. Średniego Państwa (r. 2052) zaczyna się przewaga boga Ammona z górnoegipskiego Wc.sct, czyli Tob. Ogólncegipski kult Ammona (chociaż nigdy nie uznany oficjalnie przez zgromadzenia kapłańskie w On i Memfis) uległ likwidacji z chwilą politycznego upadku południowej stolicy za XXI—XXII dynastii na przełomie II i I tysiąclecia.

Religijna anarchia przygotowała grunt dla panteonu nowych bóstw', przesłanianych do tej pory przez boga z Luksor. Na czoło nowej rodziny bogów wysunął się teraz Ozyrys z siostrą-malżonką Izydą^{1 2}.

0    ile niewątpliwe jest, że religia slarocgip-ska zaczęła się przekształcać stopniowo w kult Eset-Izydy i jej małżonka Usira-Ozyrysa (co oczywiście nie oznaczało eksterminacji innych bóstw), o tyle spraw’a chronologii procesu obumierania wierzeń staroegipskich nasuwa szereg trudności.

Przypatrzmy się okolicznościom, dzięki którym na czoło panteonu wysunęła się wielka para rodzeńsko-małżeńska. Dostrzeżemy bez trudu coś nietypowego, co trąci upadkiem

1    zapowiada rychłą katastrofę. Oto odmiennie od wszystkich poprzednich rewolucji re-

57

1

E. Meyer, Jsis, w: Amfunrlichcs Lexikon der priechischen und romischen Mythologie, hrsg. von W.H. Roscher, t. II, 1890—1894. szp. 370.

2

* Zob. M.P. Nilsson, Ccschichte der pnechi-schen Rcligion, t. 2. Miinchen 1961, s. 024, notka 2.