obraz8

IT. Wielowiekowe umieranie religii staro egipskiej

Religia egipska to twór kulturowy o długiej tradycji, sięgającej daleko w zamierzchłą przeszłość nadnilowego kraju. Pierwsze wzmianki o mej pojawiają się już pod koniec IV tysiąclecia p.n.e., natomiast definitywny jej kres wyznaczył dopiero islam, który dotarł do ziemi faraonów w 641 roku. Przez cztery tysiące lat wierzenia egipskie podlegały ustawicznemu naporowi wypadków politycznych, ekonomicznych i kulturowych, początkowo przeważnie wewnętrznych. W okresie od tzw. Epoki Późnej, czyli od XI stulecia p.n.e., na życiu duchowym kraju poczęły się odbijać narastające wciąż fluktuacje polityki zagranicznej i zbrojne napady obcych potęg.

Religijny prestiż i popularność poszczególnych bóstw egipskich w kraju odpowiadały politycznej randze ich centrów kultowych. Kiedy więc np. za pierwszych dynastii (ale nie pierwszej) władza przypadła w udziale Dolnemu Egiptowi, na czoło panteonu wysunęły się dwa bóstwa: opiekun stołecznego Memfisu Ptah i patron pobliskiego On bóg słońca Re. Równolegle z utrwalaniem się władzy tebańskiej i początkiem tzw. Średniego Państwa (r. 2052) zaczyna się przewaga boga Ammona z górnoegipskiego Wesel, czyli Tob. Ogólnoegipski kult Ammona (chociaż nigdy nie uznany oficjalnie przez zgromadzenia kapłańskie w On i Memfis) uległ likwidacji z chwilą politycznego upadku południowej stolicy za XXI—XXII dynastii na przełomie II i I tysiąclecia.

Religijna anarchia przygotowała grunt dla panteonu nowych bóstw przesłanianych do tej pory przez boga z Luksor. Na czoło nowej rodziny bogów wysunął się teraz Ozyrys z siostrą-małżonką Izydą^{1 2}.

0    ile niewątpliwe jest, że religia staroegip-ska zaczęła się przekształcać stopniowo w kult Eset-Izydy i jej małżonka Usira-Ozyrysa (co oczywiście nie oznaczało eksterminacji innych bóstw), o tyle sprawa chronologii procesu obumierania wierzeń staroegipskich nasuwa szereg trudności.

Przypatrzmy się okolicznościom, dzięki którym na czoło panteonu wysunęła się wielka para rodzeńsko-małżeńska, Dostrzeżemy bez trudu coś nietypowego, co trąci upadkiem

1    zapowiada rychłą katastrofę. Oto odmiennie od wszystkich poprzednich rewolucji re-

57

1

E. Meyer, Isis, w: Ąusfiihrliches Lexikon der griechischen und romischen Mythologie, brsg. von W.H. Koscher, t. II, 1890—1894, szp. 370.

2

Zob. M.P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, t. 2, Munchen 1961, s. 624, notka 2.