religia a kultura7

136

RELIGIA A KULTURA

jest to, że stereotypy aktywizują się z łatwością w sposób automatyczny, a więc poza świadomą kontrolą osoby, która się nimi posługuje. Są one istotnym elementem nie tylko widzenia świata otaczającego, ale również doboru informacji, które w kształtowaniu tego obrazu biorą udział.

Jak wykazała przeprowadzona analiza, postawy wobec nowych ruchów' religijnych są u wielu uczestników sondażu oparte nie na bezpośrednim kontakcie z członkami tych grup, lecz na źródłach pośrednich, na pewnej ogólnej wiedzy obecnej w społeczeństwie. Również wiedza o nowych ruchach religijnych, tworzona przez członków grup opiniotwórczych, staje się częścią wiedzy o święcie otaczającym charakteryzującą przeciętnego Polaka. Tak więc stereotypy takie stają się „integralną częścią struktury społecznej, wspólną dla ludzi należących do danej kultury” (Stangor i Schallef, 1989).

Ważne jest więc przyjrzenie sięŁfiodejściu kulturoweimyldo zjawiska stereotypów. W podejściu kulturowym tym zakłada się, „że to społeczeństwo stanowi podstawę przechowywanej wiedzy (...). Stereotypy (to - przyp. H. G-M) (...) zbiór_ informacji o grupach społecznych, rozpowszechniony wśród członków d&óęj-kultury;'^:)' ćhóć'ltereótypy istnieją~w umysłach należących do danej społeczności odbiorców, stanowią ojię również cześć samej struktury społeczeń-stwa. Wspólne dla danęgo_^ołeczeńjtwą^slfii^ypy stanowiąjeden z aspektów zbioroweJ^i^Szylego członków’^r (Stangor i Schaller, 1989, s. 20). Podejście kulturowe przypisuje'dolni nującąj^^    stereotypów nie kontaktom

bezpośrednim, dostarczającym informacji, lecz źródłom pośrednim, czyli grupom rodzinnym, rówieśniczym, środkom masowego przekazu, przywódcom politycznym i religijnym. W społeczeństwie polskim jest to najczęstszy sposób nabywania wiedzy o NRR. W taki sposób zdobywa_swoją.wiedzę o NRR wjele osób tialeźących^o^grujy opiniotwórczych. Dla podejścia kulturowego bardzo istotne jest podkreślenie, że stereotyp staje sięjiormą poprawnego ^społecznie widzenia danego zjawiska, osoby czy~grupy społecznej. W przeciwieństwie do podejścia indywidualnego, wskazującego na rolę bezpośrednich kontaktów w zmianie stereotypów, w podejściu kulturowym rolę taką przypisuje się procesom edukacyjnym, wpływom przywódców czy zmianom instytucjonalnym. Rolą stereotypów na poziomie zbiorowym jest dostarczenie informacji i nadanie struktury wydarzeniom niepokojącym czy bolesnym. Warto dodać, że jest to proces opisywany niejednokrotnie na przestrzeni historii.

„Na przykład przy braku teorii o wirusach i przenoszeniu się chorób zakaźnych, szesnasto- i siedemnastowieczne społeczeństwa europejskie reagowały na wybuchy dymienicy morowej, tworząc pozornie prawdopodobne (choć całkowicie błędne) wyjaśnienia siejącej spustoszenia choroby. Mieszkańcy Newcastle byli przekonani, że Szkoci zatruli ich studnie; mieszkańcy Bamslaplc wierzyli, że była to sprawka lokalnych kongregacjonali-stów; z kolei w Oksfordzie przypisywano winę czarom Kościoła katolickiego" (Stangor i Schaller, 1999,s. 30-31).

Stereotypy, porządkując poznawcze reprezentacje świata, jednocześnie, ułatwiają bezpośrednią komunikację w obrębiedanej grupy. Jedno słowo z powodzeniem zastępuje długi i szczegółowy opisT~Potrzeba takiej jednoznacznej

i uporządkowanej informacji szczególnie nasila się w sytuacji kryzysu wynikającego ze złej sytuacji gospodarczej, zagrożenia militarnego czy klęski żywiołowej. Każda z takich sytuacji domaga się swojego kulturowego objaśnienia. Uproszczona klasyfikacją wszystkich nierzymskokatolickich„griipJj^iązków wyznaniowych jako sekt odpowiada "zarówno potrzebie uproszczenia obrazu A złożonej rzeczywistości społecznej (zgodnie z metaforą skąpca poznawczego), l_A    jak Apodziałowi* świata na“ś\voich~"i obcych, po to, aby w następnej kolejności

obcym przypisać cechy negatywne, pozwalające widzieć grupę własną w świetle znacznie bardziej pozytywnym. Pozwala też na zachowanie lepszego obrazu własnej_o&Qby. Stereotypy takie znajcfują szeroką akceptację społeczną, gdyż sytuacja gwałtownych przemian polityczno-ekonomicznych w Polsce, naruszająca poczucie bezpieczeństwa bardzo wielu osób, a wręcz kreująca u nich sytuację urazu (Sztompka, 2000), przyczynia się do podatności na przyjmowanie informacji o tym, co stanowi źródło zła w sytuacji społecznej. Zło, jakim są nowe ruchy religijne, jest znacznie łatwiej dostępne kontroli i zmianie niż zło wynikające z procesów ekonomicznych czy politycznych, będących poza wy-obrażalną kontrolą większości ludzi. Stereotypy wobec nowych ruchów religijnych wreszcie są zgodne z dominującym poglądem autorytetów społecznych, jakimi są media i Kościół.

6.4. Apostazja

Procesem o analogicznej poniekąd strukturze do zjawiska konwersji, ukierunkowanym jednak nie „do”, a „od” religii jest zjawisko apostazji. Psychologowie interesowali się tym problemem w kontekście analiz przyczyn porzucenia religii we wczesnym okresie życia oraz w kontekście genezy włączania się młodzieży do nowych ruchów religijnych.

Podobnie jak w wypadku konwersji religijnej, można wyróżnić zarówno dobrowolny, jak i wymuszony rodzaj apostazji. Apostazja dobrowolna to odrzucenie dotychczasowych przekonań w świetle przeżytego konflijctu poznawczegp 1 ub^ęniocj^nal ńęgo^ atom i ast ap os tazja ~wy iMszóna' to^porzucęnje^^datyidiczą-sowych,przekonań ,religijnych w wyniku procesu określonego..mianem-depro-Rramowanią, polegającego na poddaniu danej osoby p.ręąj.i. argumentów-skiero-waj]^hj}rzeciwko jej aktualnej przynależności religijnej i zachęcaniu, jej dę ppwrotu^do przekonań poprzednich. Pierwszy rodzaj apostazji charakterystycz^ ny frędzie dIąJęgflieIi£tiLr.^giij^    ruchów

mligijnydi^jie oznacza to oczywiście, że nie mogą one wystąpić w kontekstach odwrotnych. Wspomniana już wcześniej Eileen Barker podaje przykłady depro-gramowania, mającego na celu wymuszenie zmiany przekonań dokonywanego wlćontekście religii tradycyjnych. Chodzi tu o przypadki rQdzięów^prptestantów vvynąjmujących^soby,^dokonujące deprogramowania ich dzieci, które przyjęły