Salomonowicz (24)

94

faktu, iż ewolucja przepisów prawa karnego, zwłaszcza probiera rezygnacji z kar surowych, należały do najtrudniejszych problemów także z punktu widzenia psychologicznego: w gruncie rzeczy ani wówczas, ani w wieku XX nigdy nie było łatwego zwycięstwa koncepcji, które przewidywały łagodzenie represji karnej, co kłóciło się z reguły z przeważającą tendencją traktowania surowej represji karnej jako jedynego środka polityki kryminalnej.

III. Kodyfikacje rewolucji francuskiej

Reforma prawa karnego należała do tematów powszechnie poruszanych we Francji w momencie zwołania Stanów Generalnych w 1789 r. i wejścia Francji na drogę rewolucyjnego porządku^{1 2}. Już Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (sierpień 1789 r.) sformułowała kilka zasad podstawowych, dotyczącycli prawa karnego i procesu karnego^{3 4}. Równość wobec prawa, zasada legalności w represji karnej (nidlum cńmen, nulla poena sine lege penali emlerioń), utylitaryzm i zasada proporcjonalności kary do przestępstwa, zasada, iż kary nic mogą być okrutne. Wprowadzenie w życie Deklaracji Praw to nie tylko zasada naczelna legalności granic represji karnej, zakazów i kar wymierzanych, to także konieczność dokładnego wyliczenia wszystkich przestępstw i ich zdefiniowania, opisu form kwalifikowanych, ustalenia sankcji w nowej kodyfikacji, która miała powstać. Tego typu rozwiązania mógł przynieść jedynie kodeks prawa karnego materialnego i stąd deputowani Konstytuanty niemal natychmiast przystąpili do jego opracowywania¹⁰'. Kilka ustaw jeszcze przed zakończeniem prac kodyfikacyjnych precyzowało niektóre kwestie niecierpiącc zwłoki: ustalono zasadę równej odpowiedzialności przed obliczem prawa karnego, wyłącznie indywidualny charakter odpowiedzialności sprawcy, oraz zasadę zakazu konfiskaty dóbr (ustawa z 21-30 1 1790 r.).

Ustalając, iż zasadniczą rzeczą będzie zrealizowanie proporcjonalności między czynami popełnionymi a karami za nie wymierzonymi, twórcy kodeksu przystąpili do budowy swego rodzaju hierarchii przestępstw i hierarchii kar. Projekt kodeksu karnego w ogniu wielu dyskusji przygotowało dwóch znakomitych prawników: radykalny jakobin humanitarysta Lepclletier de Saint Fargeau (1760-1790) oraz umiarkowany liberalny zwolennik rewolucji Adrien Duport (1759-1798). Dnia 22 maja 1791 r. Lepclletier dc Saint Fargeau przedstawił ogólny projekt kodeksu karnego Konstytuancie⁵. Główny autor projektu oparł się nie tylko na doktrynie humanitarnej, lecz i na lekturze kodeksów toskańskiego i „Józefiny”⁶. Główny spór w dyskusji toczył się wokół problemu dopuszczalności czy celowości kary śmierci. Dyskutowano także o pojęciu dobra powszedniego, które ma być chronione, o przestępstwach politycznych i o wychowawczym charakterze kary. Zarówno Lepelletier de Saint Fargeau, jak i Adrien Duport wielokrotnie podkreślali prawdę, dziś nada! często lekceważoną, iż prewencja ogólna realizuje się nade wszystko przez nieudiroiiność.wyinierzanej kary, a nie przez jej hipotetyczną wysokość zawartą w kodeksie^{7 8 9}. Lepelletier głosił konieczność karania rozważnego, przykładnego, użytecznego i ludzkiego, kładł nacisk na wychowawczy charakter kary. Odrzucił stąd karę śmierci jako nieefektywną, niemoralną, niebezpieczną (z uwagi na omyłki sądowe). Mimo poparcia¹⁰⁰, wniosek l.epelletiera został odrzucony. Uchwalony ostatecznie 25 IX i 6    79j^r. był pierwszym kodeksem karnym

mieszczańskiej Europy zawierającym wyłącznie prawo karne materialne"⁰. Ustawodawca dokonał, mającego stać się klasycznym w Europie XIX-XX w., podziału przestępstw na trzy kategorie: zbrodnie, występki i wykroczenia. K.k. 179! sensu siriclo ujął jedynie przestępstwa ciężkie

1

¹⁰³ Por. praca klasyczna A. Desjardins, Les Cahiers des Elats Ceneraux en 1789 et In legislaliim critninelle, Paris 1883.

Art 5 Deklaracji Praw głosił: „la loi n’a le droit dc defendre que les actions nuisiblcs a la societe. Art. 78: „La Loi ne doił etablir quc des pcines striclemcnt et evidemment nćcessaires”.

2

Nowsza literatura o k.k. 1791 jest stosunkowo obfita. Najważniejszą rozprawą jest

3

praca P. Lascoiimes, P. Poncela, P. Lenoel, Au nom de 1'ordre. Une histoire polili/pie du codę penal, Paris 1989. O projekcie kodeksu por. S. Plawski, Upeletier de Saint-Fargeau auleur du projet dn Codę Penal de 1791, Revuc de Science Criminelle et de Droit Penal Compare,

4

12; 1957, juillci-deccmbie, s. 619-626. Por także J. P Roycr, Histoire de la justice en France de la monarchie alisotne a la Republujue, Paris 1995, s. 172 i u., opinie R. Marlucci, La Ciistitnenle e il //robienia peanie in Francia (1789-1791), 1, Milano 1984 i M. Da Passatto, La pena di marle nella Francia renaliizionańa e imperiale, Materiali per ttna sloria della cullura gitiridica, 27: 1997, 2, s. 379-426.

5

Por. P. Lascoumes i in., op.cit., s. 102 i n. analiza projektu plus jego tekst w Aneksie.

6

^;0‘ Jedyna nowoczesna analiza genezy projektu por. P. Lascoumes i in.. op.cit., s. 88-151

7

A. Duport sformułował do dziś aktualną zasadę: „La raison et l'expericncc oni prouvć que les hommes ćtaient plutól retenus par la certitude dc la punitioil que par 1'iutensitć de la peine” - P. Lascoumes i in.. op.cit., s. 97.

8

   M. Robespierrc, późniejszy polityk Wielkiego Terroru, ówcześnie określi! karę

śmierci jako: .....tnettrtre juridique, criine sotennel, lachę assasinat, inique et barbarc

routinc, le plus horrible raffmemeni dc la cruaute..." - cytat P. Lascoumes i in., s. 121. Warto też przypomnieć, iż wśród przeciwników kary śmierci w parlamencie byt adwokat, słynny smakosz, autor dzieła o gastronomii A. j. Brillat Savarin Dla sprawy kary śmierci w rewolucji francuskiej por. ogólnie D. Arasse. La gwlloliru et 1’tmagmaire de la lemur, Paris 1987.

9

   Przepisy proceduralne wprowadzające proces karny mieszany w procesach o zbrodnie ujęła osobno ustawa z 16-29 IX 1791. O reformie sądów por. ogólnie zbiór prac pt. La Rńolulion de la jmtice. Des Lais du roi nu drml modeme, pod red. P. Bouchcr, Paris 1989.