Scan11

XXVI

SĄDY KRYTYCZNOLITERACKIE

Można w nich dostrzec jedną z pierwszych świadomych prób ustalenia hierarchii wartości w ocenie dzieła sztuki.

Platon. Poglądy na sztukę literacką. W rozważaniach na temat sztuki poetyckiej wiele niewątpliwie zawdzięczał Arystoteles swemu długoletniemu mistrzowi. Platon nie opracował wprawdzie swych poglądów estetycznych w formie jakiegoś konsekwentnego systemu, na temat poezji mówił jednak w swych dialogach często _i dużo. W łonie wyraził swój stosunek do obiegowych, współczesnych mu interpretacji poezji, uwypuklając jednocześnie irracjonalny, oparty na inspiracji charakter procesu twórczego (533e, 534c). Do problemu natchnienia wraca jeszcze wielokrotnie, m. in. w Fajdrosie (245A), Apologii (Apologia tu Sokratuś) (22c) i Uczcie CSympósion). (209a-d), ukazując dwojakie konsekwencje płynące z tego faktu. Z jednej strony, zgodnie z tradycyjnym już poglądem, podkreśla wyższość sztuki natchnionej przez Muzy nad „sztuką z rozsądku zrodzoną” (Fajdros, 245A) i nawet przyznaje, że w szale natchnienia mogą się poeci zbliżyć do poznania idealnej prawdy, z drugiej zaś uważa, że skoro poeci tworzą pod wpływem natchnienia, nie są w stanie dać racjonalnego wyjaśnienia treści swego poetyckiego przekazu ani zawartej w nim prawdy.

' Najważniejsze myśli, jakie Platon przekazał na temat sztuki poetyckiej, dają się w pełni zrozumieć wyłącznie w świetle jego idealistycznej filozofii i w dostosowanym do założeń „idealnego państwa” systemie wychowania. Oceniając sztukę jako jeden z najważniejszych czynników wychowawczych, atakuje ją wielokrotnie za jej często, jego zdaniem, negatywny wpływ na kształtowanie postawy etycznej, moralnej i umysłowej w procesie obywatelskiego wychowania. Z tego właśnie punktu widzenia poddaje analizie twórczość Homera i Hezjoda (.Państwo, 376c- 402a), krytykując ją przez usta Sokratesa za fałszywe przedstawienie świata bogów (w sytuacjach bynajmniej nie wzorcowych), jak też za ukazanie postaci bohaterów kierujących się namiętnościami zemsty, rozpaczy czy chęcią zysku.

W swej krytyce nie ogranicza się wyłącznie do przedmiotu

PLATON

f    /'l£7

" ~ć//    -

XXVII

poezji. Uważa, że również pewne jej formy nie *są obojętne dla procesu wychowawczego. Dokonuje więcf podziału poezji na trzy rodzaje: na taki, w którym poeta mówi wszystko we własnym imieniu, taki, w którym sam się nie ujawnia i wszystkie wypowiedzi wkłada w usta bohaterów. Taki właśnie rodzaj nazywa „mimetycznym” i obejmuje tą nazwą twórczość dramatyczną. Jako trzecią wymienia formę „mieszaną”, charakterystyczną dla eposu. Poeta częściowo mówi tu we własnym imieniu, częściowo przez usta postacLjStwierdza jednocześnie, że forma „mimetyczna” i. mieszana jako formy naśladowcze mogą mieć negatywny wpływ na kształtowanie się charakteru odbiorcy. Dostrzegając skłonności^,; człowieka do naśladowania widzi w nim podstawę moralnego y osłabienia charakteru i osobowości. Z naśladowania rodzi się przy- ⁵ zwyczajenie, które może stać się drugą naturą. Mimesis określa tamże jako „upodobnienie się głosem lub wyglądem do kogoś innego”) Gdy zestawimy to z następną wypowiedzią, z której dowiadujemy się, że „gdyby poeta w żadnym miejscu nie ukrywał się, to by cały poemat prowadził bez naśladowania”, możemy stwierdzić, że mimesis jest tu bliskie pojęciu czynności mima, jaką przejmuje teraz poeta, gdy wciela się w przedstawiane postacie i pragnie za pomocą odpowiedniej stylizacji wyrazić przeżycia i charakter tych postaci.

Terminu mimesis^ używa Platon również w szerszym zakresie. Stosuje go jako kryterium do wyodrębnienia z rozległej dziedziny sztuki tych sztuk, które dzisiaj nazywamy „pięknymi”, a on nazwał mimefycznymi w odróżnieniu od sztuk użytkowych) Wychodząc z założenia, że sztuki te są „naśladownictwem” wytworzonej przez człowieka czy naturę rzeczywistości, która w myśl jego teorii jest tylko „cieniem i odbiciem” odwiecznie i rzeczywiście istniejących idei boskich, podważa całkowicie wartość tych sztuk na płaszczyźnie poznawczej {Państwo, 595a—601 b). Sięgnął do takiego uzasadnienia metafizycznego; ponieważ dostrzegał wielką siłę, z jaką sztuka, zwłaszcza zaś sztuka poetycka, potrafi działać na ludzkie uczucia. „Naśladownictwo poetyckie — pisał — karmi i podlewa te