skanuj0008

Część II

W KRĘGU ,,P0WIEŚCI-WORKA’*

DRAMATOPISARZ, MALARZ, FILOZOF I...

Powieść nie była ani jedynym, ani głównym gatunkiem twórczości, jaki uprawiał Witkacy. Zanim napisał 622 upadki Bunga, próbował już swych sił. w dramacie, w malarstwie, w fotografii, w krytyce artystycznej i teatralnej, a przede wszystkim w twórczości filozoficznej. I to dzięki tym dziedzinom kreacji osiągnął pierwsze sukcesy. Kiedy więc w roku 1927 ukazało się Pożegnanie jesieni, Witkacy był już dobrze znany jako wszechstronny artysta i filozof, a nie jako powieściopisarz.

Niewątpliwie o późnym debiucie Witkacego jako powieś-ciopisarza zadecydował w dużej mierze przypadek, gdyż Witkiewicz--ojciec był stanowczo przeciwny publikacji pierwszej powieści młodego Stanisława Ignacego. Także późniejsze starania samego Witkacego

0    wydanie 622 upadków Bunga skończyły się niepowodzeniem.

Wolno przypuszczać, że niezależnie od ilości zapisanych w Bungu stron, Witkacy nie w uprawianiu powieściopisarstwa lokował swe artystyczne i intelektualne ambicje. Filozofia, malarstwo, teatr

1    krytyka sztuki były mu zdecydowanie bliższe.

Dla młodego Witkacego (jako autora 662 upadków Bunga) powieść była przede wszystkim formą zastępczą, w której elementy autobiograficzne (z pogranicza dziennika i pamiętnika), a więc tzw. przez niego „życiowe kawałki”, przeważały nad konstrukcją artystyczną. Nie ulega wątpliwości, że później, w roku 1927, już po opublikowaniu Pożegnania jesieni i ukończeniu Nienasycenia, sam Witkacy uważał się nadal przede wszystkim za dramatopisarza, malarza i filozofa. Mimo napisania trzech grubych powieści (czwartej pt. Jedyne wyjście nic ukończył) Witkacy powieściopisarstwa nigdy nie cenił.

O powieści Witkacy wyrażał się więc zawsze negatywnie i nie zaliczał jej do dzieł sztuki. A jednak o powieści jako o gatunku i o jego pojedynczych realizacjach wypowiadał się na tyle często, że — paradoksalnie — powieść stała się jednym z najważniejszych zagadnień i gatunków w jego estetyce i w jego dorobku.

„POWIEŚĆ-WOREK”

W rozważaniach o powieści i także w uzasadnieniach poetyki i „treści” własnych utworów narracyjnych Witkacy posługiwał się określeniem „powieść-worek”. Najogólniej mówiąc, określenie to było wykładnikiem jego koncepcji, zgodnie z którą powieść nie jest dziełem „sztuki czystej”, a zatem nie należy do dziedziny utworów „skonstruowanych” w sensie artystycznym — tak jak poezja, dramat, malarstwo, a przede wszystkim dzieło muzyczne.

WYZNACZNIKI „WORKOWATOŚCI” POWIEŚCI

„Powieść-worek” w poglądach Witkacego rozpoznawalna jest na podstawie trzech charakterystycznych cech gatunkowych.

Pierwszą jest synkretyzm rodzajowo-gatunkowy, i to właśnie ona —jako synonim „workowatości”, użycza nazwy tej odmianie gatunku.

A. Synkretyzm form

Powieść jest „workiem” — zdaniem Witkacego — ponieważ nie jest „skonstruowana”, nie jest artystyczną „całością” i nie działa na odbiorcę swoją formą. Powieść jest zbudowana z elementów niejednorodnych (pod względem rodzaju, gatunku i tematu), a ponadto często przypadkowych i tak silnie „zanieczyszczonych” informacjami „życiowymi” (np. o autorze i bohaterach) i treściowymi, że nie tworzą one spójnej konstrukcji artystycznej, a co najwyżej luźny zbiór, zlep, czyli — „worek”. Powieść nie jest więc dziełem sztuki, ponieważ jej