skanuj0008

214

Podobieństwo egzystencjalnych wykładni dwóch dramatów Bec-ketta i, ukrytej pod powierzchni} otwartej politycznej satyry, uniwersalnej treści sztuk Mrożka wydaje mi się bardzo oczywiste. Nie chciałbym! jednak twierdzić, że istnieje między nimi bezpośredni związek, bo Mrożek pisał pod wpływem Becketta. Nie tylko nic mi o tym nie wiadomo, ale też szukanie wpływów tego typii nie wydaje mi się wcale istotne. Przekonany Im wiem jestem, że pat alele między ich twórczością wynikają z leżącej u podstaw ich dzieła tożsamości doświadczeń człowieka naszego stulecia. Druga wojna światowa wywołała głęboki kryzys światopoglądowy, który teatr absurdu wyraził w swoich dramatach w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W doświadczeniach Europy Środkowej ten kryzys przedłużył się w ostrą konfrontację z systemem totalitarnym i w okupację, wcale nie tak krótką jak we Erancji, ale na pozór rozciągającą .się w bliżej nieokreśloną przyszłość. Podczas gdy nu Zachodzie pisarze teatru absurdu mogli wyzwolić się .-.pod bezpośredniej presji politycznej rzeczywistości, dramaturdzy z Europy Środkowej musieli się zmierzyć z właściwą ich światu postacią egzystencjalnego bólu, czyli z codziennością nienormalnego życia w sztucznie zdeformowanej rzeczywistości.

Pisano już o tym wielokrotnie, że większość czołowych twórców teatru absurdu była emigrantami; ludźmi, którzy zostali pozbawieni własnych korzeni i w ten szczególny sposób wyczuleni na nietrwa-łość ludzkiej egzystencji. Beckett był Irlandczykiem, Adamov pochodził z Armenii, Ionesco — z Rumunii, a wszyscy trzej mieszkali w Paryżu; Genet był wyrzutkiem społeczeństwa we własnym kraju, Pinter — synem żydowskich imigrantów w Anglii, a Albee — homoseksualistą w żywiącej kult męskości Ameryce. Także Mrożek dzielił to doświadczenie wygnania, wrzucenia w nowe otoczenie. To bez wątpienia archetypalne doświadczenie naszego stulecia, w którym doszło do przemieszczenia wielkich mas ludzkich na całym świecie. Większość swoich utworów napisał już po oficjalnym zerwaniu z krajem, które związane było z jego protestem przeciwko \lziałowi Polski w okupacji Czechosłowacji w 1968 roku.

W swoim pierwszym dramacie traktującym o problemie wygna-ma'emigracji, w Vatzla vie, Mrożek zachował swój neoabsurdalny styl i

•stworzył serię wzruszają! cli obrazków kogoś, kto może po-wiedzhp jak Vatzlav w pierwszych kwestiach sztuki: „Byłem nie-wolnikitm i jestem rozbitkiem. Rozbity niewolnik. Zniewolony do rozbicia, rozbity z niewoli, wolny bo rozbity, ale zbyt rozbity, żeby cieszyć się wolnością”. Zauważmy, że obraz rozbitka na obcym wybrzeżu stanowi kolejne echo Heideggerowskicgo konceptu człowieka „wrzuconego w byt”. Bardzo możliwe jednak, że zmienione warunki tego doświadczenia, przeniesienie się z więzienia w świat przerażającej wolności — z wszystkimi tego wadami i pułapkami — spra wiły, że dalsze używanie chwytów typowych dla teatru absurdu, używanie alegorii i Ezopowego języka stało się dla Mrożka coraz mniej konieczne. Stopniowo w jego twórczości pojawił się więc realizm. Za najlepszą sztukę, pokazującą doświadczenia emigracji, uważam z całym przekonaniem dramat Emigranci, który — chociaż realistyczny w formie nadal wykazuje pewne podobieństwa z twórczością Becketta. Emigranci wydają mi się rodzajem realistą cznej paraleli Czekając na Godota. Dramat Mrożka, pozbawiony Beckettowskiej abstrakcyjności, pokazuje w zupełnie realistycznej poetyce przenikliwy obraz ludzkiej kondycji jako wygnania, czeka nia, obcości i samotności. A także iakt, że człowiek został skazany na towarzystwo innych, że nec tecum nec sine te, że musi wypełniać czas, oraz wiele innych spraw, jakie pojawiają się także w sztuce Bec ketta.

A przy tym Emigranci są całkowicie oryginalnym dziełem, funkcjonującym znakomicie jako sztuka społecznego realizmu, opisują doświadczenia emigranta w sposób —jak mogę to potwierdzić własnymi przeżyciami — klinicznie dokładny.

W późnych sztukach Mrożka zostało podjętych po mistrzowsku wiele podobnego typu istotnych motywów i tematów: dylematy twórczości w Rzeźni, korzenie i źródła przemocy w tajemniczym i niepokojącym Garbusie, konfrontacja Wschodu z Zachodem i wszystkie wynikające stąd absurdy w Ambasadorze, realistyczne reminiscencje z dzieciństwa Mrożka w okupowanej Polsce podczas II wojny w filmie Amor. Lecz nawet w tych późnych, realistycznych dramatach pojawia się egzystencjalny, Beckettowski motyw ludzkiej kondycji jako czekania. Właśnie Pieszo jest, moim zdaniem, najbardziej uderzającą syntezą realistycznej formy i głęboko egzystencjalnej obrazowości. W Pieszo grupa ludzi w czasie ostatnich dni wojny czeka na pociąg, który nigdy nie przyjedzie, a mały chłopiec przezywa swoje doświadczenie inicjacji w dorosłe życie.

Nie mogąc czytać Mrożka w oryginale i mając dostęp wyłącznie do niemieckich, francuskich i angielskich tłumaczeń jego utworów,