skanuj0016

32 RENATA GRZEGORCZYKOWA

w dół (por. głęboka jama i głębokie kasetony, głęboka dziura w suficie), mierzone od początku otworu, do którego zagląda obserwator. Jest to również cecha przedmiotów stanowiących warstwy, przez które może przenikać jakiś inny przedmiot (głęboki śnieg, błoto), lub warstwy znajdujące się w pewnej odległości od określonego punktu: głębokie pokłady węgla. Może być także cechą przedmiotów przenikających warstwy (np. głębokie korzenie). Wszystkie te właściwości motywują znaczenia przenośne. Do wyobrażeń wiązanych z ‘głębokością’ wrócimy jeszcze w dalszej części artykułu;

5.    ‘grubość’ jest cechą przysługującą dwóm typom obiektów: przedmiotom walcowatym, mającym w naiwnym obrazie świata dwa wymiary: ‘wysokość’ lub ‘długość’ (słup, lina, nić), u których ‘grubość’ łączy dwa pozostałe wymiary (tzw. wymiar „zintegrowany” w ujęciu Langa 1989) oraz bryłom trójwymiarowym, przy których ‘grubość’ stanowi wymiar najmniejszy, np. gruba ściana, gruba kromka chleba, gruba kartka papieru’,

6.    Bardzo blisko związana jest z wymiarami cecha określana jako ‘szerokość (pojemność) wnętrza’, w języku niemieckim odpowiada jej wymiar określany przez Langa jako Dist, opisywany przymiotnikami weit i eng\ wskazują one na cechę mierzalną. Pojemność wnętrza, opisywana polskimi przymiotnikami ciasny, obszerny, luźny, nie jest tak ściśle określona, jak wymiar Dist w języku niemieckim (nie mówi się np. *ciasny, luźny na 2 cm), jednakże przymiotniki te odnoszą się do szeroko pojętych cech rozciągłości obiektów, uczestniczą także w metaforycznej charakterystyce cech psychicznych człowieka.

Przypisanie wymienionych wymiarów określonym obiektom zależy od kilku czynników. Najważniejsze to kształt przedmiotu, jego położenie, sposób patrzenia na obiekt: perspektywa obserwatora, posiadanie przez obiekt frontu (fasady). Uwzględnienie tych wszystkich czynników pozwala sprecyzować pewne reguły wyboru określonych wymiarów w odniesieniu do określonych obiektów. Te reguły są dość skomplikowane. Szerzej mowa jest o nich w wymienionych wyżej pracach Langa (1989), Spang-Hansen (1990), Linde-Usiek-niewicz (2000).

3. ODNIESIENIE NAZW WYMIARÓW DO CECH PSYCHICZNYCH CZŁOWIEKA. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Wyróżnione typy wymiarów uzyskują znaczenia przenośne i zaczynają służyć określaniu cech innych niż cechy rozciągłości przestrzennej, w tym także

Do obrazowego przedstawiania psychiki człowieka służy przede wszystkim wymiar ‘głębokości’. Wiąże się to zapewne z tym, że psychika człowieka jest konceptualizowana jako rodzaj ‘pojemnika’, w którym zlokalizowane są przeżycia człowieka, jego uczucia, przekonania i pragnienia. Stąd wszystkie te typy przeżyć (intelektualne, emocjonalne i wolitywne) mogą być określane jako głębokie, przy braku najczęściej antonimu płytki (por. np. głębokie przekonanie. głębokie pragnienie, głęboka miłość, ale nie: *płytkie przekonania, pragnienie, płytka miłość). Jednakże, jak zobaczymy niżej, nie wszystkie przeżycia dadzą się w ten sposób ująć.

służą opisywaniu cech psychicznych człowieka. Zachowują jednak przy tym swoją pierwotną obrazowość.

Pozostałe wymiary są marginalne. Przymiotniki długi i krótki, opisujące czas, odnoszą się przede wszystkim do ‘pamięci’: pamięć długa i krótka (pamiętać długo, krótko), 'która zachowuje wiedzę długi lub krótki czas’. Oczywiście takie połączenia, jak: Rozmyśla długo, analizuje coś długo dotyczą czasu czynności bądź procesu i możliwe są przy wszystkich czasownikach oznaczających czynności i stany trwające w czasie: Gniewa się, cieszy się, tęskni długo // krótko itp. Nie są to jednak przykłady przestrzennego ujmowania psychiki.

‘Szerokość’ wiąże się z horyzontami i dotyczy wiedzy oraz poznania (szerokie poglądy, myślenie, szeroka wiedza). Antonimem dla szerokiego w tym znaczeniu jest najczęściej nie wąski, ale ciasny, np. szeroki umysł - ciasny umysł, szerokie poglądy - ciasne poglądy, ale: szeroka wiedza - wąska wiedza, szerokie horyzonty, zainteresowania - wąskie horyzonty, zainteresowania. Określenie ciasny przywołuje podstawowe wyobrażenie pojemnika (por. ciasny umysł ‘w którym mało może się pomieścić’). Przymiotnik szeroki może odnosić się też do organu emocji ‘serca’ (.szerokie serce ‘otwarte’), ale nie samej emocji, por. niemożliwe: *szeroki gniew, strach itp.

Wymiar ‘grubości’ stosunkowo mało jest wykorzystywany przy opisywaniu psychiki człowieka. Jego znaczenie przenośne ‘niedelikatny’ przesuwa się w kierunku ‘wulgarności’ {grube żarty) bądź ‘nieprecyzyjności’ (gruba analiza, grubo zarysowany problem).

‘Wysokość’ uczestniczy w opisie psychiki człowieka jako znak wartościowania i gradacji (intensywności). Ta funkcja ‘wysokości’ opisana została przez kognitywistów jako symbolika wyobrażeń ‘góra’ (oceniana pozytywnie) i ‘dół’ (oceniany negatywnie). Wartościowanie pozytywne i negatywne wyrażane przez wyobrażenie wysokości odnosi się przede wszystkim do niektórych czynności (i organów) mentalnych, np. wysoka inteligencja, wysokie ambicje, aspiracje, wysokie dążenia, wysokie mniemanie itp. Wysoki znaczy tu ‘warto-