skanuj0077

144 Fonetyka

W trzej a. trze trze z- *tnje mogto się j wyodrębnić z wygłosowego elementu drugiej fazy artykulaeyjnej samogłoski stp. e, wymawianej może e¹. Stąd drogą analogii mogło wejść do liczebników dwaj obaj czterej. Co do przysłówków stopnia wyższego to można przypuścić, że w najdawniejszym okresie polszczyzny istniały dwa ich typy:

1.    więce króce dale niże tworzone przyrostkiem *je;

2.    nawieje starzeje z=. *nov(je *star(je tworzone przyrostkiem *-(je.

W typie drugim albo mogła zajść kontrakcja -(je w -e i jego rozwój w -ej,

jak w trzej albo też nastąpiło skrócenie -(je —. (j s, ej. Ten typ na -ej zaczyna oddziaływać wyrównująco na typ niże króce i upowszechnia się w XV wieku. Procesowi temu mogło sprzyjać powiązanie analogiczne przysłówkowych form stopnia wyższego z przymiotnikowymi formami tego stopnia typu ładniejszy głośniejszy ehytrzejszy.

Próby objaśnienia wygłosowego -j w formacjach typu dzisiaj wczoraj tutaj nie dały pewnych wyników. Jedni (Rozwadowski) dopatrują się powiązania ich z formami przysłówkowymi stopnia wyższego, inni (Szober) widzą w nich rezultat pochłonięcia nagłosowego j- wyrazu następnego w wyrażeniach typu wczora-je&my >=ż wczoraj-eśmy jak już-eśmy teraz-eśmy, jeszcze inni (Otrębski) uznają w -j- odrębny morfem o znaczeniu partykuły wzmacniającej.

Nie objaśniono też chociaj, które może się wywodzi z chocia-i, gdzie spójnik i pełniłby funkcję podobną, jak dodawana do tegoż chocia partykuła -że w' chociaż(e).

Oboczność przedrostka stopnia najwyższego no-||«aj- jest w polszezy-żnie odziedziczona z języka prasłowiańskiego, gdzie prawdopodobnie była skutkiem pomieszania dwu różnych przedrostków. W średniowieczu był w użyciu w Jlalopolsce i Wielkopolsce przedrostek na--, pojawiający się u tłumaczy psałterzy przedrostek naj- można objaśnić wpływem czeskim. Także w XVI w. panuje na-. Dopiero w XVII w. zwycięża znany od dawna na Mazowszu przedrostek naj--, jego upowszechnieniu mógł dopomóc wpływ języka ukraińskiego na mowę szlachty z terenów ruskich.

W staropolszczyźnie (a i dziś w gwarach) spotyka się naglosowe j-charakteru protetycznego, np. Jadam Jarnotd Jamroz Jewa-, gwarowo też jucho judo.

§ 57. Rozwój spółgłosek *c'

Przedhistoryczna polszczyzna przejmuje prasłowiańskie spółgłoski *e' *g' z niezmienioną wartością artykulacyjno-wymawianiową. Kiedy po zaniku s spółgłoska *g' znalazła się w wygłosie, traciła dźwięczność, czyli spłynęła z c', np. pieniądz (wym. pieniąc).

Prawdopodobnie jeszcze w XV w. zachowują te spółgłoski starą miękkość; po odmiękczeniu zostają do połowy XVT w. w systemie morfonolo-gicznym jako stwardniałe w obocznościach k: c : i (ręka : ręce : rączka) lub g : $ : ż (noga : nodze : nożny).

Ostatecznie tedy w dotychczasowym rozwoju polskim psi. •o' c, psł. *i' -4 ), np. cały *c'(la, por. scs. ct>lv, cedzę &= *ćid)ę, por. scs. c(idę\ cesarz (— *c(san, por. scs. chan-, cerkiew z- stp. cyrkim<— B *crkr,vb, por. scs. crzkurs; nodze <ł= *nog'(, por. scs. noz'(; wrodzy £- *vorg'i, por. scs. wrazi.

Do w. XIX używano formy PoUzcze. Można przypuszczać, że jest to archaiczny objaw wymiany prasłowiańskiej grupy sk przed i pochodzenia dyftongicznego, która w zachodnich dialektach słowiańskich przechodziła w śc, a później ś(, jak np. w wyrazie szczegół wobec scs. s/Segh 'odosobniony’. Forma Połsce tłumaczyłaby się wyrównaniem do wyrazów takich, jak ręce matce, gdzie k + ( dyftongicznego pochodzenia rozwija się prawidłowo w c. Formę w Polszczę można jeszcze dziś usłyszeć w Nowym Kramsku pod Babimostem.

§ 58. Rozwój spółgłoski *£

Prasłowiańską spółgłoskę *S przejmuje polszczyzna przedpiśmienna jako spółgłoskę Ś, która w tej właśnie postaci trwa może do połowy XYI w. (por. uwagi o odmiękczeniu i i § 54), kiedy ulegnie odmiękczeniu w i zachowując jednak stanowisko stwardniałej oboczności k : c : 6 (ręka : ręce : ręcznik : ręczyć), np. czasz- *ćasa, por. scs. ć<m; czarny <- *irn%, por. scs. ćnwns; człon z— *Źełm, por. scs. (łams; czoło &=■ *(eło, por. scs. ćeło; cztery, stp. cztyrzy .a. *ietyri, por. scs. ćetyri⁴, część ś- *ćęsti, por. scs. óęstb-, czyn *£im, por. scs. ćim; stp. cztę 'czytam’ t- *ćbtę, por. scs. falę.

Odziedziczona z doby przedpiśmiennej grupa czrz- ulega w średnio-polszczyźnie zmianie w trz, np. czrzcmcha -4 trzemcha, czrześnia =4 trześnia, czrzewa trzewa, czrzem -a trzem, czrzoda trzoda, czrzop =4 trzep (por. § 41). Spółgłoska 6 jest pod względem artykulacyjnym jednolitym połączeniem zwartego dżiąsłowego l i szczelinowego dziąsłowego S; następująca po ( spógłoska f w swym średniopolskim brzmieniu & uległa ubezdźwięcz-nieniu postępowemu, po czym dwa i spłynęły w jedno, czyli tśfemcha =4 tśśemcha =4 tiemcha (pisane etymologicznie trzemcha) itp.

Wpływem gwar mazurzących objaśnia się przejście stp. czaczo czetno ■w cac(k)o cetno. Oboczność czudo\cudo, czuch\\euchnąe wywodzą jedni z warunków przcdpolskiego rozwoju, inni widzą w niej objaw mazurzenia.

Przed spółgłoską dźwięczną i, np. liczba wym. lidżba. Ppdobnie udźwięczniło się ć w stp. czban <— *iebanz, por. scs. (bvam':&bam\ dzban pod wpływem mazurzenia wymienił się na używany później i dziś dzban. Był też w staropolszczyźnie używany wyraz dżber, D czebru, zapożyczony w dobie przedhistorycznej z języka staro-górno-niemieckiego 10 —Gramatyka his?. jęz. poi.