skanuj0176

342 Fleksja

Konfcynuant tej formy w brzmieniu czterech, stanowiący rezultat fonetycznego procesu i wyrównania morfologicznego, utrzymuje się przez cały ciąg dziejów polszczyzny.

Forma C od najdawniejszych czasów odpowiada swą budową przypuszczalnej formie psi. *ćctynrm i brzmi cztyrzem czterem czterem. Sporadycznie w XVII w. czterema czteroma na wzór dwiema dwoma.

B wszystkich rodzajów ma zgodnie ze stanem prasłowiańskim wspólną formę cztyrzy ||czlćrzy i; cztery z= *£etyri, np. cztyrzy skopy, o cztyrzy grzywny przez cztyrzy lata. W związku z rzeczownikami męskimi osobowymi zaczyna się ód XVI w. użycie formy U w funkcji B jak i dziś.

N występuje w rozmaitej postaci. Przed wiekiem XVII spotyka się formę cztyrzmi lub cztyrmi, którą trzeba uznać za odpowiednik psi. *Ce-tynmi, np. z cztyrzmi podlejszymi (w. XV), nad cztyrmi stolicami, cztermi kąty, cztermi hiskupy (w. XVI). Przeżytkowo utrzymuje się ta forma w gwarach.

Bliski tej formy jest nowotwór czterma z końcówką -ma, przyjętą z form dwiema trzema-, żyje on od w. XVI, używany przez różnych pisarzy stuleci XVII—XIX, a i dziś prawidła poprawnościowe przestrzegają przed jego użyciem, ponieważ niekiedy przenika z gwar.

Jeszcze pełniejszym upodobnieniem do form dwiema trzema jest nowotwór cztyrzema czterema, używany od w. XVI, a od XIX w. zalecany przez większość gramatyków jako jedyna forma.

Z innych nowotworów wymienić można jeszcze: cztercmi (od schyłku XVI do XVIII w.), wynik skrzyżowania form cztermi i czterema-, czte-rzoma lub czteroma na wzór dwoma, używane w XVi i XVII w.

Mc cztyrzech =a czterech zachowuje prasłowiańską postać, flcksyjną z końcówką -ech z— *ćetynch«, np. we cztyrzech miesiącach, we cztyrzech leciech, we cztyrzech przyteach (w. XV).

§ 74. Odmiana liczebników pięć do dziesięć

Liczebniki pięć do dziesięć mają tę samą odmianę, a przed wiekiem XVI odpowiada ona dokładnie stanowi prasłowiańskiemu, tzu. przedstawia typ odmiany właściwy rzeczownikom żeńskim ż dawnym tematem na np. koić pięść nić. Od XVI w. zaczyna się proces przeobrażania typu fleksyjnogo, które w różnych przypadkach przebiega rozmaicie i dajo ostatecznie różne wyniki.

M kontynuuje stan prasłowiański, zatem pięćz=, *pęh>, sześć Zm *śestb, siedm z- *sedms, ośm Z- -- *osme, dziewięć -- *deoęti, dziesięć z— *desęU. Do schyłku wieku XVII łączy się ta forma także z rzeczownikami męskimi osobowymi, np. pięć Litwinów, kapłanów siedm, dziewięć biskupów, sześć rycerzow, sześć lokajów. Od czwartego dziesiątka lat XVII w. wchodzi w użycie w tym zakbesio nowa forma z końcówką -u, powstała na- wzór dwu, np. dziesięciu senatorów zajęli, księży było siedmiu, jest ośmiu gospo-darzów.

Starą, odziedziczoną formę D z końcówką -i spotyka się do wieku XVIII, np. na żaUarzu dziesiąci strun, do piąci lat, z szczepów sześci, z ośmi porfirów, z dziesiąci chlewów. Już w XVI w. pojawia się nowotwór z końcówką -u wedle dwu, np. na pamiątkę piąciu ran, dziewiąciu zamków. Forma ta zdobywa przewagę nad -i w XVII w., a od XVIII panuje niemal wyłącznie.

Celownik także zachowuje przed wiekiem XVII kształt prasłowiański: piąci siedmi dziesiąci itp. W połowie XVII w. zaczyna się używać formy na -u, np. siedmiu Tryonom, piąciu kasztelanom-, w XVIII w. ulega ona rozpowszechnieniu. Nowotwór ten rozwinął się chyba na tle świadomości tradycyjnej w tej odmianie zgodności D i C a skoro w D weszła w użycie forma z końcówką -u, wtargnęła także do C.

Od XVI do XIX w. spotyka się formę z końcówką -om na wzór dwom, np. szdiciom inszym, onym siedmiom narodom. W XVI w. zaleca gramatyk Stojeóski formę typu piąciam dziewiąciam, utworzoną na wzór C rzeczowników żeńskich.

B ma od czasów najdawniejszych formę równą M. Do XVI w także przy rzeczownikach męskoosobowych, np. ośm kapłanów, wymienia dziewięć doktorów, a jeszcze w XIX w. jest' takie użycie możliwe; ale od XVI w. zaczyna się w tym zakresie używać formy D na -i lub na -u, i ta ostatnia zwyciężyła w XVIII w., np. synów miał piąci, poimal ośmi tych łotrom Biel; sześci bratow rodzonych zamo’rdov:al, ale miał sześciu synów, posłów swoich dziesięciu wyprawił Stryj.; wyprawił sześciu siepaczów. na dziewięciu Tatarów (w. XVIII).

Formą N najdłużej panującą i stosunkowo najczęstszą jest stara, z prasiowiańszczyzny odziedziczona, forma z końcówką -ą, np. przed sze(ś)cią niedziel (w. XIV); siedmią śmiertnymi grzechami, okupił się dzie-sięcią grzywien (w. XY); z sześcią tysięcy rajtarów,zKarolusówośmią, ośmią obręczy żelaznych, konłento-wał się sześcią złotych, siedmią barw błyszczy (w. XVI—XIX). Zaleca tę formę Kopczyński i szereg gramatyków XIX w.

Od XVII w. z rzadka używa się w N formy z końcówką -u. Powstaje ten nowotwór chyba na tle ogólnej tendencji szerzenia się końcówki -u w różnych przypadkach odmiany liczebników' rozmaitych typów. W ciągu XIX w. właśnie ta forma zdobywa przewagę.

Inny nowotwór, znany i dzisiaj, to forma z końcówką -oma, np. z ław-nikoma siedmioma, ośmioma latami. Powstaje w XVI w. na wzór dwoma, np. szetmyoma planethoma Żyw'Am.

Mc ma starą, po praslowiańszczyźnie odziedziczoną formę, z Końcówką -i, np. po ośmi dnioch, po siedmi dnioch, w piąci zmysłach (w. XV); w piąci