skanuj0150

290 Fleksja

Dzieje formy B rzeczowników żeńskich pozostają w ścisłej łączności z ich końcówką M (por § 15).

Polskie rzeczowniki twardotematowe (których M kończył się na -o) przybierają od czasów najdawniejszych nieprzerwanie końcówkę -ę, np. naukę rękę drogę lichotę głowę prawdę (w. XIV); tak samo rzeczowniki na -ica, -ca i rodzime na -ja, np. nadzieję błyskawicę potwarcę (w. XV, Ppł), studnicę stolicę owcę (w. XVI).

Rzeczowniki miękkotematowe mają przed wiekiem XVII dwie końcówki w zależności od końcówki M: rzeczowniki na -a—końcówkę -ę, rzeczowniki nad oraz -i—końcówkę -ą, np. duszę ziemię jutrznię (w.XV, Ppł) ale bracią sędzią wolą pieczą puszczą strożą Babiloniją (w. XV, Ppł), pracą tłuszczą wolą wieczerzą ewanieliją kustodyją Rej, leliją lutnią rolą władzą panią Koch.

Ale już w średniowieczu widoczne są wahania w użyciu końcówki -ę lub -ej, zrozumiałe jako wynik oddziaływania na siebie dwu form B, np. jutrznię i jutrznią, karmię i karmią. Ten proces wyrównywania końcówek, którego liczniejsze przejawy śledzimy w wieku XVI, przybiera na sile w wieku XVII, przy czym końcówka -ę znajduje coraz szersze zastosowanie. Tłumaczy się to wpływem form B z końcówką -ę, wspieranego przez postępujący zanik a, wskutek czego zaczyna braknąć warunkującego końcówkę B zróżnicowania form mianownikowych. Pod koniec tego stulecia gramatyk Woyna uznaje użycie końcówki -ą już tylko za wytworniejsze, staranniejsze w kilkunastu wymienionych rzeczownikach na d, wszystkich zapożyczonych na -ija, -yja oraz wszystkich na -i. Widocznie poczucie dawnej normy się zachwiało, skoro trzeba ją było podpierać poprawnościowymi formułkami gramatycznymi.

Szerzenie się końcówki -ę postępuje w wieku XVIII, a ulegają jej nawet najoporniejsze w tym względzie rzeczowniki zapożyczone na -ija, -yja. Ale tradycyjne formy na -ą trzymają się jeszcze nawet w XIX w., a Małecki w gramatyce z r. 1879 zaleca końcówkę -ą u wszystkich rzeczowników na -ija, -yja, -i (panią Zofią okazyą), a co do kilkunastu innych miękkotematowych stwierdza chwiejność uzależnioną także terytorialnie: „nie pozostaje przeto, jak na czas bliżej nieokreślony pozostawić to jeszcze tradycji poszczególnych okolic". Istotnie, dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. „ostateczny wynik tej walki, zakończonej za dni naszych (jak pisze Kryński w gramatyce z r. 1907), zapewnił stanowczą przewagę formom biernika na -ę nad formami liczebnie mniejszymi na -ą“. Jedynym wyjątkiem, dzięki częstości użycia w skostniałych zwrotach grzecznościowych, został dotąd B panią.

W gwarach rozróżniających a i d utrzymuje się na ogół -ą w B rzeczowników z a w M.

2. Pdmiana rzeczowników żeńskich samogłoskowych

291

§ 19. Narzędnik I. p.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-a	*g\\*-ojg	*£enę (*Senoję)
-ja	*g\\*-ejg	*duśg (*duiejg)

W poiszczyźme utrzymuje się jedynie końcówka -ą, która jest kontynuacją. prasłowiańskiej końcówki z zachowaną długością powstałą ze ściągnięcia -ojg, -ej} -g, np. drogą gańbą sromotą prawdą siekirą błyskawicą ziemią bracia duszą (w. XIV).

W większości gwar polskich (zachodnich i centralnych) -ą przeszło w -im, czyli w praktyce jest wymawiane najczęściej jak -om. Wymowa ta występuje nawet w takich gwarach, które w innych kategoriach gramatycznych zachowują grupę z -g, a więc narzędnikowe -om nie powstało drogą czysto fonetycznego rozwoju, lecz zapewne na wzór -em rzeczowników r. m. i. n.

§ 20. Miejscownik 1. p.

Podstawa rozwojowa:

Temat	Końcówka	Przykłady
-a	-i	*2en£
-ja	-i	*duH *bogynji

Polska końcówka -e *( utrzymuje się w zakresie twardotematowych nieprzerwanie, np. ręce drodze pysze robocie krzywdzie głowie chwale śmierze glinie (v/. XIV).

Rzeczowniki miękkotematowe zachowują w zasadzie. nieprzerwanie prasłowiańską końcówkę -i, która pozostaje hez zmiany albo po spółgłoskach stwardniałych przechodzi w y, np. nadziei ziemi woli jutrzni okolicy dziewicy świecy (w. XIV), zbroi tajemnicy trójcy rozkoszy puszczy Wieczerzy bóżnicy wieży (w. XVI).

Obok tych dwu odziedziczonych i panujących w odnośnych zakresach

19 •