skanuj0036

62 Fonetyka

Wśród rzeczowników żeńskich więcej niż dwuzgłoskowych istnieje nadto drugi jeszcze typ akcentuacji ruchomej — z akcentem na zgłosce przedostatniej we wszystkich przypadkach oprócz B 1. p. i M-B 1. mn., np. 1. p. dopłata dopłdte dopldce : dopłatąj 1. mn. d&platl: dopłót dopłdtóm itd.

U przymiotników występują dwa typy akcentuacyjne: z akcentem na końcówkach — liczniejszy, u dwuzgłoskowych znacznie przeważający, i z akcentem na zgłoskach rdzennych lub na przyrostkach tematycznych, np. bładi gąsii młodi srąti ceardi Mi rądni pomocni koscanł po-slebni obok rrnjdri sktfpi bosi nfzni sMSni U(ni nócni iełni trlłdtni bogdłi barani nubógi gesijti.

U czasowników w dwuzgłoskowych formach cz. ter. akcent pada stale na zgłoskę początkową (przedostatnią), w więcej zgłoskowych pada w 1 os. 1. p. na zgłoskę początkową, w dalszych osobach przenosi się na ostatnią zgłoskę tematyczną (tj. przedostatnią lub trzecią od końca), np. ńósą ńesei ńise ńósernc ńisece ń6sę\ ddrlją : darejeb dareje darejeml darejece dnieję) trSpeca : irepSceS tiepice trepSceme irepecece trepeco.

Ponieważ ten pólnocno-kaszubski system akcentuacyjny jest pod wielu względami co do miejsca akcentu powiązany ze stosunkami iloczasowymi — w co szczegółowo wdawaó się tu nie możemy — a stosunki iloczasowe przejawiające się w rozkładzie samogłosek tzw. jasnych i pochylonych są, jak wiemy, zasadniczo jednakowe w gwarach kaszubskich i w gwarach polskich, trzeba przypuszczać, że ogół gwar polskich przeszedł w przeszłości przez takie same przemiany systemu akcentowego i znał w pewnym okresie czasu taki sam układ akcentu wyrazowego, jaki występuje dziś jeszcze w najbardziej na północ wysuniętych gwarach kaszubskich. Trzeba też przypuszczać, że jednakowe były i dalsze stadia rozwoju akcentu wyrazowego na całym obszarze polskim i kaszubskim, skoro wspólny .był ich punkt wyjścia. O drogach tej ewolucji można więc wnioskować na podstawie danych, jakich dostarczają nam obserwacje nad rozwojem akcentuacji w innych gwarach kaszubskich.

Otóż północno-kaszubski system akcentu swobodnego i ruchomego ulega w gwarach środkowo-kaszubskich (pow. wejherowskiego i kartuskiego) rozmaitym zmianom, ktiSte polegają głównie na ograniczaniu jego ruchomości, tj. zdolności do przenoszenia się ze zgłoski na zgłoskę w obrębie odmiany tego samego wyrazu. Doprowadza to ostatecznie do zupełnego unieruchomienia akcentu, wobec czego nie ma już w tych gwarach odmian typu bieg bregu : na bregu albo noga : nogę, nogi : nogom na nogax, albo dareją : darejeb ale bieg, bfbgu : na bregu; naga : nogę, nógi: nógórn na nógax; dareją : ddrljeb itp. Utrzymuje się jednak po części jeszcze swoboda miejsca akcentu, który może padać w niektórych wyrazach na zgłoski końcowe, jeśli tylko trzyma się na tych samych zgłoskach (choćby nie były końcowymi) w całej odmianie odnośnych wyra-

§ 17. Rozwój akcentu na obszarze polsko-poraorskim

63

zów, a więc np. vozik : mzika roziku; jidóc jidgeego itd. Ponieważ jednak wypadki takie są nieliczne, nnieruchomienie zaś akcentu prowadzi przeważnie do ustalenia go na zgłosce początkowej w znacznej ■większości wyrazów, dochodzi do tego, że w gwarach dalej ku południowi leżących następuje zupełne wyrównanie i ustalenie miejsca akcentu na zgłoskach początkowych wszystkich wyrazów, z nieznacznymi tylko wyjątkami. W gwarach tych panuje zatem już system akcentu nieruchomego, stałego, który pada na zgłoski początkowe wszystkich wyrazów. Akcen-tuacja taka nosi w nauce miano akcentuacji inicjalnej.''.Na obszarze językowym polskim prócz wymienionych gwar jrołudniowo-kaszubskich, graniczących z północno-polskimi, występuje ona także w góralskich gwarach Podhala i'południowego Śląska, graniczących z obszarem językowym słowackim T czeskim, na których również akcentuaeja inicjalna jest panującym systemem. Poza tymi trzema terenami z akcentuacją inicjalną całe zresztą terytorium językowe polskie wymawia wszystkie wyrazy z akcentem na zgłosce przedostatniej, Czyli ma system akcentuacji tzw. paroksytoniczny (od greckiego terminu jtapoĘu7ovov, oznaczającego wyraz akcentowany na zgłosce przedostatniej), który poza Polską występuje też na obszarze gwar wschodnio-słowaekich oraz nierzadko w graniczących z polskimi gwarach czeskich Śląska i północno-wschodnich Moraw.

Już sam fakt, że na trzech nie związanych z sobą terytorialnie odcinkach pogranicznych stykają się gwary z akcentuacją inicjalną z gwarami z akcentuacją paroksytoniczną, nasuwa przypuszczenie, że te dwa systemy nie są całkowicie od siebie niezależne, ale że między ich powstaniem zachodzi jakiś bezpośredni związek. Ponieważ zaś znamy drogę, która doprowadziła do rozwinięcia się z prasłowiańskiego systemu akcentu swobodnego i ruchomego południowo-kaszubskiej akcentuacji inicjalnej, nie możemy przypuszczać, żeby system paroksytoniczny rozwinął się od niej niezależnie i ha równi z nią — bezpośrednio z prasłowiańskiej akcen-tnacji swobodnej i ruchomej; trzeba więc przyjąć, że powstał on drogą przemiany z akcentuacji inicjalnej. Przypuszczenie takie znajduje poparcie w niektórych zjawiskach, widocznych w gwarach na wszystkich pograniczach, na których stykają się z sobą te dwa systemy akcentuacyjne. Szczególnie charakterystyczne jest w tym względzie zjawisko akcentu pobocznego, który towarzyszy akcentowi inicjalnemu w więcejzgłosko-wyeh wyrazach i pada z reguły na zgłoskę przedostatnią. Występuje on zarówno w gwarach poludniowo-kaszubskich, jak i na gruncie czeskim i słowackim, a także we wschodnich gwarach dolno-lużyckich, najbardziej zbliżonych terytorialnie do dawnego, dziś zgermanizowanego pogranicza lużycko-polskiego. Na odwrót, na obszarach gwarowych o akcentuacji paroksytonicznei zarówno w Polsce, jak i we wschodniej Słowaczyźnie