str18 2

2. Realizm

66

międzynarodowej wynikają z ustroju i struktury państw¹. Rousseau prezentuje bardziej optymistyczną niż Machiavelli i Hobbes wizję natury ludzkiej, wierzy bowiem w sprawiedliwość państwa rządzonego przez obywateli. Prezentując ewolucję rozwoju społeczności ludzkiej, dowodzi on. że człowiek w stanie natury kieruje się chęcią zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb. Odczuwa np. strach przed bólem i zimnem, lecz nie przed śmiercią. W tym początkowym okresie rozwoju ludzkości język i mowa są słabo rozwinięte. Następny, tzw. drugi stan natury, charakteryzuje się takim wzrostem liczby ludności, że zaczyna brakować dóbr dla wszystkich - rozpoczyna się rywalizacja i ujawnia współzależność. Jest to - zdaniem Rousseau - faza zarówno postępu, jak i regresu. Postępu, wzrost współzależności prowadzi bowiem do rozwinięcia i umocnienia związków między ludźmi, rozwoju języka i - co za tym idzie - myśli, świadomości i rozumienia otaczającego świata. Regresu, ponieważ niewystarczająca liczba dóbr przyczynia się do powstawania nierówności społecznych. zawiści i rywalizacji. Ludzie stają się indywidualistami, dzielą się na bogatych. którzy wykorzystali swe zdolności, i ubogich, którzy nie potrafili tego zrobić. Bogaci zagwarantowali sobie ochronę własności za pomocą umowy społecznej.

Dwa warianty umowy społecznej mają różne konsekwencje dla przezwyciężenia stanu anarchii i zapewnienia pokoju². Wariant pierwszy to umowa społeczna, którą Rousseau nazywa skorumpowaną. Jest ona niesprawiedliwa, zasadza się bowiem na oszustwie dokonanym przez bogatych, zmuszającym biednych do zaakceptowania nierównych praw własności, a w konsekwencji także nierównych wpływów. W państwie powstałym na mocy takiej umowy dominuje wąska grupa społeczna, troszcząca się przede wszystkim o własne interesy. W systemie tym wojny toczone są często i powszecłinie. Ich przyczyną są spory o ziemię, łupy. niewolników, religię i sławę. Pokój może zapewnić albo równowaga sił. rozwój współpracy gospodarczej i wzrost współzależności, albo system bezpieczeństwa zbiorowego, gwarantowany przez powołaną w tym celu organizację międzynarodową, który chroniłby państwa przed zagrożeniem zewnętrznym³.

Słabe są jednak motywy wywiązywania się ze zobowiązali wynikających z bezpieczeństwa zbiorowego, monarchowie kierują się bowiem swoim własnym interesem. Mechanizm ten Rousseau wyjaśnia na przykładzie klasycznej opowieści o polowaniu na jelenia. Otóż aby skutecznie upolować jelenia, ludzie muszą współpracować, w rzeczywistości jednak wyłamują się z tej współpracy i zostawiają swoich partnerów samym sobie, preferując mniejszą, ale samodzielną zdobycz w postaci zająca. Podobnie państwa porzucają obowiązki kolektywne na rzecz zysków indywidualnych, nawet gdy są one - jak w opowieści Rousseau - znacznie mniejsze. Powołanie organizacji

1

* Część badaczy traktuje Rousseau Jako reprezentanta myśli liberalnej. Jednak zdecydowaliśmy się za Doylcm traktować go Jako przedstawiciela myśli realistycznej. Zob. Doylc. Ways of War and Peace. s. 137-160. Podobnie łan Clark zalicza Rousseau do tradycji realistycznej, łan Clark. Reform and Resisiance In the International Order. Cambridge 1980. Cambridge Univcrsity Press. s. 55-75.

2

   Jean-Jacques Rousseau. Umoioa społeczna, tłum. Antoni Peretiatkowicz. Kęty 2002. Antyk. Zob. także Jean-Jaqucs Rousseau. Roy.prawa o nierówności, tłum. Henryk Elzcnbcrg. w: Jcan-Jaqucs Rousseau. Try.y rozprawy z filozofii społecznej. Warszawa 1956, PWN.

3

   Rousseau polemizuje jednak z idealistyczna koncepcja Saint Pierrc‘a utworzenia ligi Pokoju, która chroniłaby suwerenów przed zagrożeniem zewnętrznym i niepokojami wewnętrznymi. Pisze on. że siła państwa .poświęcona Jest wyłącznie dwóm celom: rozszerzeniu rządów poza granice państwa oraz uczynieniu Jej bardziej absolutna w jego granicach. Każde inne zadanie podporządkowane jest Jednemu z powyższych dwóch celów, lub stanowi jedynie pretekst do ich osiągnięcia". Jean-Jacques Rousseau. A Lastlng Peace Trough the Federation of Europę and the State ofWar. London 1917. Constable & Co., s. 95.