zagadnienia egzaminacyjne z teorii literatury (194)

dziedziny twórczości najwyraźniej wolą trzymać ię poezje na swoich marginesach. Pceżla wizualna, a także konk.-ccsiii nie cieszyła się nigdy wielkim poważaniem wśród historyków li-erabjry czy historyków sztuki. Gdy kilkanaście lat temu po raz-pierwszy zainteresowałem się tym zjawiskiem, jedynym w Poiśce poważny:r: je; badaczem. zreselą »|«wie!e_sląrs^m cc'e innie trzydziestolatkiem. bvł Piotr Rypsoit. z —7.-7to;znrlrg~i'iia~-aTc h    sztuk i dawnej*?' wśpcTczesiTej, klery wydaTostatlTio r.a [ej

lemat areyclekawą książkę p t. Piramidy, słońca, lab irynty. Poezja wizuai na •• v Pol sc ej od XVI de XV! ii wieku. Oprócz kilkunastu cennych prac Rypsona. a także kliku moich przyczynków zjawisko dawnej poezji -wizualr.ej-rvie-co5iadar-włŁścr\vi« w- Polsce-hicratnry pizecnrbttr !;nir!vpicjjest' ż. nowszą-puczją konkretna'): Można by się zastanawiać - dlaczego? Może dlatego, ze zjawiska pograniczne oraz problemy interdyscyplinarne zawsze wzbudzały niechęć uczonych, którzy woleli prowadzić badania r.a swoich odrębnych, poletkach - czy to w zakresie historii sztuki, czy to w obrębię zamykającej się jeszcze, bardziej w swoich opłotkach historii literatury. Tymczasem już dziś nie da się uniknąć badań interdyscyplinarnych, bo cez. nich nic można pojąć w pełni dziel plastycznych i literackich, nie da się leż ignorować zjawisk z pogranicza.

Problemy związane z kształtem pisma, z nadawaniem kształtu literom i pojęciom nurtowały ludzkość od iei ^czątx«»w.^iie-odcżytórift-do-4ziś~spiruia-Ha-d-ysku -z-raine-^.gadki-hcbrnjsk-K-czy aramejskic. magiczne teksty gnostyków i Egipcjan, akrostychy babilońskie i akrostychy w biblijnej Księdze Psalmów -o przykłady, które wskazują, ze historia poczii wizualnej rozpoczyna -się w zamierzchłej -przeszłości. Te r mi i \e m_; paezja..Lwizija Ina? c luiesia uo-wszyst ki c. zjawis ka &wi ą.-^nc-z ru dawani ew- utworsm-poetycziKi różny ci: kształtów. Najbardziej uniwersalną—definicję takiej pocżji--próbował- sfonrui-cwnć -amei^kańskibadacz tego-zjawiska, Kenneth-Ncwcll: .    ... .. ................................. „Wiersz wizualny (...) składa się z jednej lub kilku zwrotek, z których każda jest wydrukowana na stronicy w ten sposób, żc jej kształt wyznacza obraz rozpoznawalny dia oka. Obraz [len] może być figurą geometryczną, sylwetkę jakiegoś konkretnego obiektu lub nawet abstrakcyjnym przedstawieniem jakiegoś nastroju albo. idei podobnej do tej. która jest wyrażona słowami zwrotki”.

W ten sposób jednak zdefiniowana została w zasadzie tylko jedna, choć najpopularniejsza odmiana poezji wizualnej, tzw. fecftftopaeg/i/u - wiersze, które przez zróżnicowaną długość wersów tworzą kształt jakiegoś przedmiotu. Pierwsze ich przykłady znamy ze starożytności: trzy najstarsze wiersze wizualne - w kształcie jajka, topora i pary skrzydeł - napisał około 300 ;. p.n.e. Symiasz z Rodos. Wiersze te opierają się nu trzech zasadach kompozycyjnych, zaadaptowanych przez późniejsze epoki. Są to: kształt ikor.iczny, sformułowanie językowe, wykonanie gra liczne. Te trzy środki przenoszące znaczenie są współzależne, ale centralną rolę od grywa-język.

U podstaw, lego zjawiska_stoi _prij^^.ekousir.ukcjL_od^ic.Gz:iej...vv^:.ę?j- .między ksztaiteai_gr.a£iczny.ni..j znaczeniem tekstu. W przypadku poezji wizualnej zawsze istniała niespotykana gdzie indziej więź między słowem a obrazem, kształtem graficznym a znaczeniem Weźmy na przykład wiersz w kształcie krzyża - jak-się można domyślić w średniowieczu, był to najpopularniejszy gatunek poezji, wizualnej. Taki krzyż staje się ■zarówno obrazem,jak i modlitwą, alakMŚruż^oTnerJytacjr    -    "

Greckie tcchnopacenfa były naśladowane ' Twórczo kontynuowane w epoce renesansu i baroku. Można tu odnaleźć 'naśladownictwa form greckich (skrzydła, ołtarze, jajka)., a także kształty nowe. Istniały więc utwory wpisane w kształt insygniów sakralnych i liturgicznych (infuły; pastorały, pierścienie, kielichy ^: hostie - głównie oczywiście w utworach panegjrycznych, pochwałach dostojników kościelnych), utwory wpisane w kształt skrzydeł, oftaray, wreszcie największa grupa form architekroi:iczny clj: piramidy, obeliski, kohjtąny, bramy i Jukł‘ triumfalne^ grobowce;, dalej: wersze"# ks.ztałci.e herbów, tarcz, mieczy, chorągwi, serc, gwiazd, słońca i zegarów słonecznych, kwjajów •; wieńców, korony, koła, przyrządów tt$(ronomfs2łtyę.b-

Pojawia ssę tu jednak zasadniczy problem - niezwykle rzadko, sic zdarzało, że kształt był tworzony przez sam wiersz, częściej wiersze wpisywano w określono kształty. Tak więc można powiedzieć, że w Europie nowożytnej powstałą nowa odmiana poezji wizualnej - wiersze, w których'obraz niekoniecznie wyłaniał się-z tekstu, aic .to układ tekstu był uzależniony od układu .typograficznego: najczęściej były tó wiersze wpisane w formy architektoniczne: budynki, łuk: czy bramy triurr.fa Inc-Są óńć prz.ejn wem kuitutyćehafakteryzującej się w ogóle ekspansją, form wizualnych, któremiały-'- ćcdżfatWĆi^^^andgwo^na odbiorcę. Nieprzypadkowo takie utwory powstawały bardzo często.w kręgu zakonu jezui'ó>v_którego;żaganiem było szerzenie nauki Kościoła katolickiego na terenach wcześniej opanowanych precz.jy.tbmtację protestancką: SK.-omnyn formom komunikacji stosowanym przez protestantów przeciwstawiano- wizualny przepych, który