006

40 Rozdział pierwszy

W polskiej praktyce do oceny poziomu niepełnosprawności stosuje się skalę trzystopniową w każdym z istniejących systemów orzecznictwa (patrz rozdz. piąty). Traktowane są one jako porównywalne (patrz zestawienie 5). Można mieć jednak wątpliwości co do sugerowanej odpowiedniości, ponieważ definicje nie są dostosowane do przedmiotu orzekania, a kryteria wyróżniania poziomów nie są koherentne. Równoważy się na przykład niezdolność do pracy ze znacznym poziomem niepełnosprawności (nie definiowanej w kategoriach funkcjonalności) oraz całkowitą niesamodzielnością. Zauważmy, że całkowita niesamodzielność to kwalifikacja do opieki długoterminowej, a nie oceny zdolności czy niezdolności do pracy.

Zestawienie 5

Poziomy niepełnosprawności i niezdolności do pracy stosowane w polskim systemie orzecznictwa

Definiowanie poziomu inwalidztwa - przed reformą 1997 r.	Definiowanie niezdolności do pracy - ZUS	Definiowanie zdolności do pracy w rolnictwie - KRUS^1	Definiowanie niezdolności do służby i poziomu inwalidztwa^2 - MSWiA oraz MON	Definiowanie niepełnosprawności i jej poziomu - PZON, WZON
I grupa inwalidzka	Całkowita niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji	Trwała niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym z prawem do zasiłku	Znaczny stopień niepełnosprawności; niezdolny do służby i pracy	Znaczny stopień niepełnosprawności
11 grupa inwalidzka	Całkowita niezdolność do pracy		Umiarkowany stopień; niezdolny do służby, ale częściowo zdolny do innej pracy niż służba	Umiarkowany stopień niepełnosprawności
III grupa inwalidzka	Częściowa niezdolność do pracy; celowość dokształcenia/ przekwalifikowania	Trwała lub długotrwała niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym bez prawa do zasiłku	Lekki stopień niepełnosprawności - niezdolny do służby, ale zdolny do innej pracy niż służba	Lekki stopień niepełnosprawności

4. Definiowanie niepełnosprawności w instytucjach polityki społecznej i rynku pracy

Potrzeba operacyjnej definicji niepełnosprawności, oddzielającej bardziej jednoznacznie osoby niepełnosprawne od pełnosprawnych staje się oczywista, gdy podejmuje się pozamedyczne działania wobec osób niepełnosprawnych. Trzeba bowiem wskazać adresatów takich działań. Są to uprawnieni do świadczeń pieniężnych oraz innych programów wsparcia, a w polityce rynku pracy - narażeni na ryzyko dyskryminacji i objęci ochroną przed dyskryminacją w miejscu pracy oraz korzystania ze specjalnych warunków i programów aktywizacji oraz rehabilitacji zawodowej.

Stosowane definicje niepełnosprawności w praktyce instytucji polityki społecznej i rynku pracy są zróżnicowane. Analiza tych różnic zidentyfikowana w ramach specjalnego badania ekspertów z Brunell University w Wielkiej Brytanii (Mabbett 2002) zleconego przez Komisję Europejską (European Commission 2002b) wskazała na kilka sposobów definiowania niepełnosprawności. Związane są one z celami prowadzonej polityki.

W polityce dochodowej wobec osób niepełnosprawnych stosuje się dwa podejścia. Z jednej strony jest to podejście socjalne, nastawione na udzielenie wsparcia dochodowego i wówczas bada się poziom niepełnosprawności, potrzeby oraz warunki życia osoby niepełnosprawnej. Niekiedy włącza się do tego kryterium dochodowe (means test). Z drugiej strony bierze się pod uwagę zdolność osób z niepełnosprawnością do pracy, a szczególnie do pracy zarobkowej.

W krajach europejskich zdolność do pracy ogólnie identyfikuje się na trzy sposoby: 1) przez badanie przeszkód, dla których dotychczas pracująca osoba przestała pracować (podejście proceduralne); czy istnieją i czy zostały wykorzystane programy edukacyjne i szeroko rehabilitacyjne, umożliwiające powrót do pracy, 2) przez badanie przyczyn, dla których dana osoba nie jest w stanie podjąć pracy dostępnej na danym rynku pracy (podejście oparte na charakterystyce nie/możności (capacity profile) przy określonych jego wymaganiach, 3) przez badanie niewydolności organizmu i konsekwencji dla funkcjonalnej sprawności (impairment based), bez względu na status danej osoby na rynku pracy i sytuację na lokalnym rynku pracy.

W polityce zatrudnienia zdolność do zatrudnienia osoby z niepełnosprawnością badana jest przez lekarzy i zawodoznawców, oceniających możliwości oraz gotowość uczestniczenia osoby niepełnosprawnej w pracy. Nazywane jest to oceną zdolności do pracy (a nie oceną niezdolności do pracy, co ma miejsce w polskiej praktyce orzecznictwa). Przy orzekaniu zdolności do pracy stosuje się odmienne oceny w odniesieniu do osób wcześniej pracujących, które mają za sobą doświadczenia zawodowe. Wówczas w takiej ocenie bierze się pod uwagę następujące jej stopnie (Chamberlain i in. 2009):

- zdolność do powrotu na to samo miejsce pracy, które wymagałoby tylko pewnej modyfikacji o charakterze organizacyjnym (np. niepełny wymiar czasu

1

W orzecznictwie KRUS stosuje się dychotomiczną skalę ocen: zdolny lub niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym.

2

W orzecznictwie dla służb mundurowych grupy inwalidzkie są określane tylko dla osób niezdolnych do służby (w wojsku w policji oraz innych służbach mundurowych).

Źródło: opracowanie własne.