100,101 (5)

W mój park ubielon śnieżnym zimy kwieciem,

Przyjdziesz wśród ciszy nocy księżycowej I wtedy z wielkich piatów śniegu spleciem Wieńce na nasze zamyślone głowy;

(L. Staff Zimowy, biały sen)

Dużo większe możliwości w tym zakresie stwarza budowa słowotwórcza wyrazu. Walor słowa zmienia się w zależności od tego, w jakiej postaci słowotwórczej zostanie użyte (np. głowa — główka — głowina). W cytowanej niżej strofie użycie słowa ścieżka w innej formie słowotwórczej wnosi pewną nową nutę do stylu wiersza (jest zresztą charakterystyczne dla tendencji stylistycznych epoki młodopolskiej):

Kie tylko ptak, nic tylko kwiat,

Nie tylko kamień to twój brat.

Nie tylko wiatr i polny ścież,

Nie tylko zdrój i leśny zwierz —

Pamiętaj o tymi Pamiętaj!

(B. Ostrowska Nie tylko ptak...)

Nosicielem funkcji estetycznej bywają często ukształtowania składniowe. Pisarz ma niezwykle szerokie możliwości w posługiwaniu się strukturą składniową.

Oto dwa przykłady.

W przykładzie pierwszym składnia ujawnia swą funkcję estetyczną przez paralelny stosunek dwu jednostek zdaniowych, wchodzących w skład strofy, a tworzących swoistą harmonię:

Cóż to za lube natury dzieło Wdzięcznym się zrywa w tany podskokiem?

Cóż to za bóstwo igrać zaczęło I świat czarownym bawi widokiem ?

(S. Trembecki Do Kossowskiej w laiku)

W drugiej cytowanej tu strofie funkcja poetycka składni ujawnia się przez specyficzny szyk zdania, tzw. szyk przestawny, który zwraca uwagę na całą strukturę, bo odbiega od przyjętych powszechnie norm:

Zapal w nieszczuplej na ołtarzach więzi Ognie z Penejdy niecone gałęzi;

Nieśmicrtlenych błagaj przez dary,

Syp kadzidła, tłuste bij ofiary.

(S. Trembecki Oda do Naruszewicza)

Również w dziedzinie frazeologii daje się obserwować działanie funkcji estetycznej. Każdy wyraz występuje w określonych związkach frazeologicznych. Jego zdolność występowania w takich związkach jest ograniczona, tak przez zawartość znaczeniową wyrazu, jak przez pewne konwencje wynikłe z używania wyrazów w takich właśnie, a nie innych powiązaniach. Pisarz ma jednak możliwości przekształcania ogólnie przyjętych związków frazeologicznych lub tworzenia nowych. Oto przykład:

Zapamiętać znaczy patrzeć prosto w sionce,

jak zachodzi w nasze odtąd wszystkie noce.

(J. Przyboś Dzień wyznania)

Powiada się zazwyczaj tylko, że słońce zachodzi lub określa się, w jaki sposób to robi (np. zachodzi ładnie'). Przyboś wprowadził więc wyraz zachodzi w nowy związek, przez co wzbogacił jego znaczenie i nadał mu szczególną funkcję („zachodzi w ... noce”).

Język utworu literackiego jest niemal z zasady językiem pisanym¹, bazującym na języku ogólnym. Pisarz może przekraczać jego ramy, może dla celów stylistycznych sięgać po te czy inne odmiany języka regionalnego lub po mówioną postać języka ogólnego — mowę potoczną. W utworze literackim pisarz często kształtuje wypowiedź na wzór mowy potocznej, tak w zakresie słownictwa, jak składni i intonacji. Może ona pełnić w dziele bardzo poważną rolę stylistyczną, np. w partiach dialogowych w prozie powieściowej. Oto fragment, w którym pisarz zachowuje składnię i intonację mowy potocznej:

—    Błyska się, będzie burza — rzekłem.

—    To na pogodę — gruby — niechże się to raz skończy.

W kącie coś trzasło. Policjanci zaniepokojeni obrócili się w tę stronę.

—    Czyje to łóżko ?

—    Adama. Trzeszczy tak od czasu, jak na nim nie śpi — skłamałem.

(S. Flukowski Listy do matki)

Tutaj mowa potoczna, która występuje przede wszystkim w rozmowach, jest umotywowana przez to, że bohaterowie w sposób naturalny posługują się formami codziennego porozumiewania się. Elementy mowy potocznej występują także w utworach wierszowanych, chociaż z natury rzeczy utwory te są dalekie (ze względu na swą zorganizowaną strukturę rytmiczną) od wypowiedzi potocznej. Zyskuje ona tutaj szczególną funkcję

101

1

Istnieje także literatura ustna — por. rozdział „ Gatunki literatury ludowej”.