104S89

1«0 Richard N,

1«0 Richard N,

Uk

Kówmt fenewm* przyciągając uwagę czytelnika

ftaśuru literackiego signifiant, jak do cieko^ ^ cjpa^łsego |MClura stosu izeczywisłości, które oznacz* cfemki It podkreślająautorską świadomość pewnej probif^**' ęm Wt wwyslkich przypadkach mamy do czynienia z ty^ tmypki teoretyk fonntitsu Wiktor SzJdowski, piszący ^ Petersburgu w czasie wielkiej wojny, określił mianem _>}0J^ menie (umezwyk lenie, defamiliaryzacja)". a co Brecht później nazwać efektem Yerfremdung (alienacji). Artyści ^ dmtstycmi podejmują próbę złamania władzy skonwencjo^ cowanych dziewiętnastowiecznych trybów percepcji nad ckm czytelników, skłaniając swych odbiorców do stawią czoła aitematywnemu „meta-światowi”, którego natura wyfc^ ota poza konwencjonalną zasadę rzeczywistości. W ten spo_są stawiają odbiorcę wobec konieczności ponownego przemyśl ma jego własnych kategorii epistemologicznych, a w ostatecz, nym rozrachunku także ontologicznych⁷⁸. Ujmując rzecz czej; modernistyczne poczucie, iż rzeczywistość grozi wyrwa-mcm się spod kontroli, generuje teksty, które tak poprzez swą treść, jak i formę mają na celu wstrząśnięcie odbiorcą, zmuszę me go do stawienia czoła owemu wglądowi wraz ze wszystkimi jego konsekwencjami. ^{1 2}

Zmieniające się poczucie sensu natury ludzkiej

Podobnie jak jego oświeceniowy przodek, dziewiętnastowieczny liberalny humanista zakładał, że człowiek jest z natury moralny • obdarzony władzą rozumu, która pozwala mu docierać do tajemnic Natury, a jednocześnie sprawować kontrole nad sobą samym. Tak wyposażonego człowieka można poprzez edukację przywieść do stanu autonomii. Pozbywszy się Boga, oświecony wolnomyśliciel dziewiętnastowieczny wypełnił pozostałą po nim lukę człowiekiem, który -jak sądził - jest miarą wszechrzeczy, istotą zadomowioną w święcie, którego jest punktem centralnym, uprawnioną do czynienia z nim czego tylko zapragnie.

Jednak już w 1886 Ernst Mach zyskał coś na kształt złej sławy z powodu stwierdzenia „das Ich ist unrettbar” [Ja jest nie do uratowania”] pojawiającego się w Beitrage zur Analyse der Empfmdungen [Uwagi na temat analizy wrażeń zmysłowych]. Stanowisko to rozwinął w Erkenntnis wid Irrtum [Wiedza i błąd] (1905), gdzie określa pojęcie „ego” jako pozbawioną substancji fikcyjną etykietę denotującą zbitki wrażeń. Wszelako to przede wszystkim filozofia Nietzschego, której pierwsza fala szczytowego oddziaływania pokrywa się z okresem wysokiego modernizmu, stanowiła najbardziej niszczycielski atak przeciw założeniom dziewiętnastowiecznego liberalizmu. Dla przykładu; notatki Nietzschego z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku — później uporządkowane przez jego siostrę jako Der Wille zur Macht [Wola mocy (1910-11)], która ukazała się w wydaniu in octavo jego dzieł zebranych - zawierają kilka istotnych w tym względzie uwag wskazujących, że istnienie zaimka nie powinno prowadzić nas do błędnego mniemania, iż istnieje odpowiadająca mu jednolita substancja czy organiczna komórka³. W dziełach zaś publikowanych za życia Nietzschego, jego krytyka dziewiętnastowiecznych koncepcji pod-

1

* Źródłem tego pojęcia jest Szkłowsłriego Sztuka jako chwyt [przekład R. Łuż-aapa, w: i Skwarczynska (red.), Teoria badań literackich za granicą, Kraków 1986, a19-21)

2

Mcłłak, op. aL, dowodzi, Ze fikcję modernistyczną charakteryzuje dominaa-WtpUNMfcpcaM. poBtmmknuayczną- ontologiczna. Sam jednak przyznaje, że raooaueate to jest kwestią rozłożenia akcentu:

„ooauaaotaj wskazuje na porządek, w którym można się spodziewać rozmaitych afektów, tak że choć całkiem możliwe byłoby badanie tekstów postmo-dcawQczayck pod względem ich epistemologicznych implikacji, to o wiele fiótyB* jest hnrtnmr ich implikacji ontologicznych (s. 9-10)”. [Przekład hi. ł. Markowskiego. Od powieści modernistycznej do postmodernistycznej: zmtama ńnmmmtj, w: Ryszard Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia prze-kfadhw. Koków 1997, s. JSl J.

3

Ftiednch Nietzsche, Werke, wydane przez Karla Schlcchta, 5 tomów, Frank-1972, IV, s. 48,72,92,129,204,369,422,434,455,487,490,501 i 507.