58846 P1010016 (16)

100 Richard Sheppard

Równie forsownie przyciągając uwagę czytelnika tak do względnego statusu literackiego signifiant, jak do niekonwencjonalnego poczucia sensu rzeczywistości, które oznaczają, techniki te podkreślają autorską świadomość pewnej problómati-que. We wszystkich przypadkach mamy do czynienia z tym, co rosyjski teoretyk formalista Wiktor Szkłowski, piszący w St. Petersburgu w czasie wielkiej wojny, określił mianem „ostra-nienie” (uniezwyklenie, defamiliaryzacja) , a co Brecht miał później nazwać efektem Verjremdung (alienacji). Artyści modernistyczni podejmują próbę złamania władzy skonwencjonalizowanych dziewiętnastowiecznych trybów percepcji nad umysłem czytelników, skłaniając swych odbiorców do stawienia czoła alternatywnemu „meta-światowi”, którego natura wykracza poza konwencjonalną zasadę rzeczywistości. W ten sposób stawiają odbiorcę wobec konieczności ponownego przemyślenia jego własnych kategorii epistemologicznych, a w ostatecznym rozrachunku także ontologicznych⁷⁸. Ujmując rzecz inaczej: (modernistyczne poczucie, iż rzeczywistość grozi wyrwać niem się spod kontroli, generuje teksty, które tak poprzez swą treść, jak i formę mają na celu wstrząśnięcie odbiorcą, zmuszenie go do stawienia czoła owemu wglądowi wraz ze wszystkimi jego konsekwencjami.

Źródłem tego pojęcia jest Szkłowskiego Sztuka jako chwyt [przekład R. Luźnego, w: S. Skwarczyńska (red.), Teoria badań literackich za granicą, Kraków 1986, s. 10-28].

⁷¹ McHale, op. cit., dowodzi, że fikcję modernistyczną charakteryzuje dominanta epistemołogiczna, postmodernistyczną - ontologiczna. Sam jednak przyznaje, że rozróżnienie to jest kwestią rozłożenia akcentu:

„[dominanta] wskazuje na porządek, w którym można się spodziewać rozmaitych aspektów, tak że choć całkiem możliwe byłoby badanie tekstów postmodernistycznych pod względem ich epistemologicznych implikacji, to o wiele pilniejsze jest badanie ich implikacji ontologicznych (s. 9-10)”. [Przekład M. P. Markowskiego, Od powieści modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty, w: Ryszard Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków 1997, s. 351].

Zmieniające się poczucie sensu natury ludzkiej

Podobnie jak jego oświeceniowy przodek, dziewiętnastowieczny liberalny humanista zakładał, że człowiek jest z natury moralny, obdarzony władzą rozumu, która pozwala mu docierać do tajemnic Natury, a jednocześnie sprawować kontrolę nad sobą samym. Tak wyposażonego człowieka można poprzez edukację przywieść do stanu autonomii. Pozbywszy się Boga, oświecony wolnomyśliciel dziewiętnastowieczny wypełnił pozostałą po nim lukę człowiekiem, który—jak sądził - jest miarą wszechrzeczy, istotą zadomowioną w świecie, którego jest punktem centralnym, uprawnioną do czynienia z nim czego tylko zapragnie.

Jednak już w 1886 Ernst Mach zyskał coś na kształt złej sławy z powodu stwierdzenia „das Ich ist unrettbar” [„Ja jest nie do uratowania”] pojawiającego się w Beitrage zur Analyse der Empfindungen [Uwagi na lemat analizy wrażeń zmysło-wych\. Stanowisko to rozwinął w Erkenntnis und Irrtum [Wiedza i błąd] (1905), gdzie określa pojęcie „ego” jako pozbawioną substancji fikcyjną etykietę denotującą zbitki wrażeń. Wszelako to przede wszystkim filozofia Nietzschego, której pierwsza fala szczytowego oddziaływania pokrywa się z okresem wysokiego modernizmu, stanowiła najbardziej niszczycielski atak przeciw założeniom dziewiętnastowiecznego liberalizmu. Dla przykładu; notatki Nietzschego z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku - później uporządkowane przez jego siostrę jako Der Wille zur Macht [Wola mocy (1910-11)], która ukazała się w wydaniu in octavo jego dzieł zebranych - zawierają ldlka istotnych w tym względzie uwag wskazujących, że istnienie zaimka nie powinno prowadzić nas do błędnego mniemania, iż istnieje odpowiadająca mu jednolita substancja czy organiczna komórka⁷⁹. W dziełach zaś publikowanych za życia Nietzschego, jego krytyka dziewiętnastowiecznych koncepcji pod-

¹⁹ Friedrich Nietzsche, Werke, wydane pizez Karla Schlechta, 5 tomów, Frank-fat/M. 1972, IV, s. 48,72,92,129,204,369,422,434,455,487,490,501 i 507.