26968 P1010015 (16)

98 Richard Sheppard

w powieści Biełego; w niepokojąco tajemniczej krainie Perły i Die cmdere Seite Kubina; w chaotycznym (wedle K.) świecie zamku i wioski i Das Schlofi (1922) [Zamek (1958)] Kafki; w wielowarstwowych, niegramatycznych, pulsujących niecią-głościach Dublina z Finnegans Wake (1922—38) Joyce’a, .grywającego - jak zauważa Spears - z liberalnym humanizmem oraz dotychczasowym rozumieniem racjonalności po to, by odsłonić inny, bardziej złożony obraz rzeczywistości” (s. 98); jak też w wywróconych na opak światach domu Mr Notta z powieści Watt (1943-4) [Walt (1993)] Samuela Becketta oraz w estancji Gonzaleza w Trans-Atlantyku (1953) Gombrowicza.

Podobnie jak w przypadku modernistycznego naukowca, u tych pisarzy modernistycznych rozwinęło się poczucie, że rzeczywistość nie jest rzeczywistością taką, jak ta postrzegana i porządkowana przez mieszczańską świadomość Zachodu. Co więcej, wyczuwają oni, że wewnątrz rzeczywistości rozumianej konwencjonalnie i poza nią rozciąga się królestwo pełne dynamicznych energii, których wzory uporządkowania są obce hu- i manistycznym czy klasycznym pojęciom porządku. Są też nie-uchwytne i tajemnicze, o tyle, o ile w ogóle istnieją. Rilke dał wyraz wstrząsowi w obliczu owego odkrycia, gdy w pierwszej 3 z Duineser Elegien (1912/22) [Elegie duinejskie (1930)] napi- _i sał: „und die findigen Tiere merken es schon, / dafi wir nicht j sehr verlaBlich zu Haus sind / in der gedeuteten Welt” [,,a prze- j myślne zwierzęta już są na tropie, / że nie jesteśmy bezpiecznie zadomowieni w / świecie, który chcemy zrozumieć”¹]. Następ- I nie, w pozostałych dziewięciu elegiach rozważał, co to znaczy ] dla człowieka istnieć w „anielskim” wszechświecie - tj. rządzo- J nym przerażającymi, nadludzkimi, ledwie wyrażalnymi ener-giami, nad którymi „wydziedziczona” ludzkość nie ma kontroli. 1 By przekazać ową obcość „meta-światów”, malarze modernistyczni coraz częściej porzucali ustalony punkt widzenia j związany z perspektywą odziedziczoną po renesansie. Podobnie

_-----------WĘF- , <y»—3

99

. V4.7V*\^f'

Problematyka modernizmu europejskiego postąpili modernistyczni prozaicy, dystansując się od sekwencji linearnych, wszechwiedzących i godnych wiary narratorów, ustalonych relacji narracyjnych oraz spójności trybu narracyjnego, za pomocą których ich dziewiętnastowieczni poprzednicy oddawali „realistycznie” swe względnie stabilne poczucie rzeczywistości⁷⁵. Jednocześnie powieściopisarce ci zaczęli eksperymentować z technikami, które podkreślają nieciągłość między konwencjonalnym rozumieniem rzeczywistości a poczuciem tejże, przenikającym ich własne utwory. Pośród owych technik wymienić można zaburzenia linearnego porządku przyczynowego i czasowego (jak w powieściach Der Zauberberg Manna, A la recherche du temps perdu (1922—31) [W poszukiwaniu straconego czasu (1937-9, 1960)] Prousta, Ulisses Joyce’a); projektowanie narratorów, których perspektywa jest szczególna, ograniczona, co pozbawia narrację wiarygodności (przykładem tego jest opowiadanie Ein Hungerkunstler (1922) [Głodomór (1924)] Kafki, Marlow z Heart of Darkness Conrada, Dowell z powieści Forda Madoxa Forda The Good Soldier (1913-14) [Dobry żołnierz (1963)], Jason Compson z The Sound and the Fury (1928) [Wściekłość i wrzask (1971)] Williama Faulknera, oraz Serenus Zeitblom z Dr Faustus (1942-7) [Doktor Faustus (1960)] Manna; wieloperspektywizm (jak w powieści The Wa-ves (1928-31) [Fale (1983)] Virginii Woolf, „powieściach polifonicznych”, np. Die Schląfwandler Brocha, Finnegans Wake Joyce’a czy Der Mann ohne Eigenschaften Musila); jak też elastyczność lub nieuchwytność relacji między autorem, narratorem i protagonistą (jak w Der Tod in Yenedig Manna, dwóch głównych powieściach Kafki czy Les Faux-Monnayerus (1919-25) [Fałszerze (1929)] Gide’a). Do tej grupy zaliczają się także techniki montażu (takie jak te w Berlin Alexanderplatź) wywodzące się z aperspektywicznych (tj. porenesansowych) trybów przedstawiania wizualnego⁷⁶, idące w parze z zestawem technik pastiszu i parodii oraz innych środków retorycznych. ^{2 3}

1

R. M. Rilke, Elegie diunejskie. Tłum. M. Jastrun, Kraków 1962, s. 17.

2

Por. Spcars, op. cit, s. 23-8; Fokkema, Ibsch, op. cit., s. 39 i 66.

3

Por. Bflrgcr, op. cit., s. 97-8.