26150 P1010026 (11)

120 Richard Sheppard

Tylko krok dzieli taki elastyczny, pozbawiony centrum, wielowymiarowy pogląd na czas i historię od głębokiej wątpliwości co do zakładanej supremacji cywilizacji Zachodu, która podtrzymywała znaczną część dziewiętnastowiecznej myśli i działania politycznego. Niemiecki estetyk Wilhelm Worringer w Abstraktion und Einjuhlung [Abstrakcja i empatia] (1906) poczynił rozróżnienie między sztuką „empatyczną” i „abstrakcyjną” twierdząc, że podczas gdy ta pierwsza tworzona jestl w kulturach naznaczonych poczuciem zadomowienia w świe-| cie, ta druga wytwarzana jest w kulturach dotkniętych poczu-j ciem, że człowiek wydany jest na łaskę wrogich żywiołów czyi mocy mitologicznych. Z tego Worringer wyprowadził wniosek, I że nie należy oceniać sztuki „abstrakcyjnej” (jak ta z wieków średnich, Orientu czy tak zwanych kultur „piymitywnych”)J w kategoriach szczególnych dla zachodniego humanizmu pore-nesansowego. Dowodził też, że z pewnością nie należy ujmo-1 wać nierealistycznej, „abstrakcyjnej” sztuki jako niższej w stosunku do „empatycznej” sztuki przedstawiającej. Implikacje wysoce wpływowej tezy Worringera są jasne. Pozornie „prymitywne” kultury, choć technologicznie mniej zaawansowane od nowoczesnego Zachodu, mogą być faktycznie lepiej wyposażone, by sobie poradzić z całością uniwersum, w którym człowiek nie jest zadomowiony, nie jest w nim elementem wyróżnionym, w sposób nieunikniony doświadcza w jego obliczu głębokiego poczucia Angst [niepokoju egzystencjalnego]. To samo uczucie przenika większość modernistycznego pisarstwa i malarstwa. Tołstojowskie wycofanie się do życia oraz podziw Kandin* sky’ego dla sztuki rosyjskich chłopów; okrzyk Rimbauda z pierwszej części Une s ais on en enfer (ok. 1871-3) [Sezon w piekle (1980)]: „Je retoumais k POrient et k la sagesse premićre et etemelle” [„powracam na Wschód i do pierwszej i wiecznej mądrości”¹¹⁷]; wyjazd Gauguina na Tahiti; pociąg Delacroix do życia Arabów na pustyni; atakujący europejski

Jean Arthur Rimbaud, Sezon w piekle. Iluminacje. Tłum. A. Międzyrzecki, Kraków 1980, s. 73.

etnocentryzm esej Karla Krausa Die chinesische Mauer [Wielki mur chiński] (1909); pociąg odczuwany przez wielu modernistycznych intelektualistów do pseudoprymitywnych komun wzorowanych na wspólnotach plemiennych, jak ta w Worpswe-de pod Bremą, czy ta na Monte Verita pod Ankoną w latach przed wielką wojną i po niej; fascynacja Bartoka kulturą chłopską Węgier i Rumunii w pierwszej dekadzie stulecia, kiedy to zapisał i dokonał transkrypcji nutowej ok. 10 000 piosenek ludowych; pociąg ekspresjonistów do niezachodniej sztuki „prymitywnej”, którego ilustracją jest Almanach der blaue Reiter (1912); Negerplastik [Rzeźba afrykańska] Carla Einsteina oraz ogromna liczba obrazów, drzeworytów i rzeźb wykonanych przez członków grupy die Briicke [Most]\ neoprymitywizm wortycystów Henriego Gaudier-Brzeska i P. Wyndhama Lewisa; pociąg dadaistów do sztuki dziecięcej oraz eksperymentowania z pseudoprymitywną poezją i rytuałem; fascynacja Orientem u Hessego i Dóblina; podziw Federica Garda Lorki dla kultury hiszpańskich Cyganów w Romancero Gitano (ok. 1923-4) [Romanse cygańskie (1949)]; pociąg Martina Bubera do wschodnioeuropejskich wspólnot chasydów, jak też umiejscowienie poza Europą akcji takich istotnych powieści modernistycznych, jak Gide’a L 'Immoraliste (1930) [Inamoralista (1984)], Heart of Darkness, Die andere Seite, Kangaroo [Kangur] (1922), A Passage to India oraz The Plumed Serpent -wszystko to przejawy tego samego odczucia. Takie przednowo-czesne i niezachodnie kultury nie oddzieliły logosu od reszty osobowości, raczej współistnieją z zewnętrzną Naturą, niż starają się ją dominować. Tak więc, słusznie lub nie, widzi się je jako obdarzone wolnością i równowagą, które już utracił lub właśnie traci modernizujący się Zachód z powodu zwrotu dialektycznego dokonywanego przez centralny projekt oświecenia¹¹⁸.

¹ Film Koyannisquatsi (1983) Francisa Forda Coppoli - którego tytuł jest riowem w języku Indian Hopi oznaczającym „szalone życie”, „życie pośród ^iełlcu”, „życie pozbawione równowagi”, „życie niszczące” oraz „taki stan w życiu, który domaga się innego sposobu życia” - wyraża dokładnie tę samą świadomość.