P1010007 (16)

82 Richard Sheppard

klasyczny opisany przez Werner był szczególnie odległy od rzeczywistości, proces modernizacji wyjątkowo gwałtowny, zaś liberalno-demokratyczny, humanistyczny ideał był raczej słabo zakorzeniony w sferze publicznej. W konsekwencji, u wielu niemieckich modernistów doświadczenie tego konfliktu było wyjątkowo intensywne. W Anglii jednak ideał Amoldiański posiadał silniejszy wymiar etyczny niż w przypadku niemieckiego odpowiednika; rozpoczęty o wiele wcześniej proces modernizacji przebiegał mniej gwałtownie niż w Niemczech; zaś liberalno-demokratyczny ideał humanistyczny wciąż odgrywał - jak dowodzi Dagmar Bamouw¹ - względnie ważną rolę w sferze publicznej w ciągu całego okresu modernistycznego. Wielka wojna z kolei nie wywołała tego samego rodzaju wstrząsu społecznego jak na kontynencie. W konsekwenvcji, intelektualistom w Wielkiej Brytanii łatwiej było odnaleźć wspólny język z otoczeniem społecznym², tak że to, co w istocie było tym samym konfliktem, doświadczane było całościowo w sposób mniej apokaliptyczny³. W rezultacie powstały awangardy (tj. georgianizm, imagizm, wortycyzm), mniej radykalne i stanowiące mniejszą groźbę, niż to miało miejsce na kontynencie⁴. Tak więc, pomimo wszystkich zarzutów wytaczanych przeciw jego teorii awangardy⁴⁶, Burger zasadniczo nie mylił się, opisując jej dzieło jako „Ausdruck der Angst vor einer iibermach-tig gewordenen Technik und einer gesellschaftlichen Organisa-tion, die die Handlungsmóglichkeiten des Einzelnen extrem ein-

schr&nkt” [wyraz głębokiego niepokoju w obliczu systemu technologicznego, który zyskał nadmierną potęgę oraz systemu społecznego, który narzuca surowe ograniczenia na wolność działania jednostki] (s. 97).

Nie jest przypadkiem, że neologizm Weltstadt (miasto-świat - tj. „miasto, które stało się całym światem”) pojawia się po raz pierwszy w wierszu „Berlin VHI” napisanym przez Georga Heyma w grudniu 1910 - chwili krytycznej, kiedy to, wedle Virginii Woolf, „natura ludzka” i „wszystkie ludzkie relacje” uległy zmianie⁵. Przed końcem 1910 wielu ważniejszych artystów i intelektualistów modernistycznych dawało wyraz silnemu przekonaniu, że jakiś proces globalny dotyka wszystkich sfer życia ludzkiego. Lecz modernizm był czymś więcej niż zwykłym odbiciem. Wiązał się też z aktywną próbą rozumienia i zobrazowania złożoności tego procesu. Co ważniejsze jednak, modernizm w swych bardziej radykalnych formach wiązał się z profetycznym pragnieniem zbadania długofalowych implikacji tych zawiłości tak dla jednostki, jak i dla społeczeństwa w ogóle. W rezultacie, analiza zwrotu dialektycznego, którego -wedle Horkheimera i Adoma piszących z Ameryki w latach czterdziestych — dokonał centralny projekt oświecenia w pier-,, wszej połowie dwudziestego wieku, pozwala nadać ostateczny > wymiar naszemu rozumieniu kontekstu, który wytworzył mode-, mizm. Ich zdaniem, same wytwory rozumu ludzkiego, których t pierwotnym celem było wyzwolenie rodzaju ludzkiego z niewo-L li Natury i feudalizmu, stały się autonomicznym systemem wymykającym się spod kontroli, pozbawiającym swych twórców | jakiejkolwiek rzeczywistej autonomii, zniewalającym ich bar-¹ dziej nawet skutecznie niż to czyniły Natura i feudalizm:

Die Herrschaft des Menschen ilber sich selbst, die sein Selbst begrtindet, ist r viituel allcmal die Vemichtung des Subjekts, in dessen Dienst sie geschieht,

* denn die behenschte, unterdrtlckte und durch Selbsterhaltung aufgclóstc Sub-stanz ist gar nichts anderes ais das Lebendige, ais dessen Funktion die Lei-

1

Dagmar Bamouw, Weimar Iniellectuals and the Threat of Modemity, Bloo-mington, Indiana 1988, s. 27-30.

2

⁴² Por. Richard Sheppard, „Expressionism and Vorticism: An Analyticai Com-parison", w: Janei Garton (red.), Facets of European Modemism, Norwich 1985, i 149-74.

D. H. Lawrence jest oczywiście wielkim wyjątkiem na obszarze angielskim od tego twierdzenia. Wielu innych wiodących modernistów brytyjskich nie pochodziło z Anglii.

⁴² Łatwo zapomnieć, że w swoim czasie tak georgianie jak imagiści uważani byli za awangardę. Zob. Christian Karlson Stead, The New Poetic, London 1964.

3

Zob. W. M. Lttdke (red.), Theorie der Avantgarde — Antworten auf Peter

4

BUrgers Bestimmung von Kunst und bOrgerlicher Gesellschaft, Frankfurt/M. 1976.

5

L ⁵ Virginia Woolf, _trMr Bennet and Mrs Brown” (1924), w: Collected Essays,

E 4 tomy, London 1966-9,1, s. 321.