12  (2)

tradycyjnych mieli dotychczasowi badacze, czy to antropologowie czy filozofowie. Autor uznaje religie prymitywne za „gatunki należące do rodzaju religia i każdy zainteresowany religią musi zrozumieć, że badanie idei religijnych i wielkiej różnorodności praktyk prymitywnych ludów może pomóc w osiągnięciu konkretnych wniosków dotyczących natury religii jako takiej [...] jestem także oczywiście świadomy, że teologowie, historycy klasyczni, uczeni semityści i inni badacze religii często ignorują prymitywne religie jako posiadające niewielkie znaczenie”¹. Kiedy Evans-Pritchard pisał swoją pracę, stwierdził, że co prawda w łonie antropologii rodziły się wielkie i wpływowe koncepcje dotyczące istoty i pochodzenia religii, lecz dotyczy to okresu, kiedy etnologia była bardziej nauką spekulatywną niż empiryczną. Stwierdza przy tym znaczące odsunięcie od siebie problematyki religii w terenowych badaniach antropologicznych na rzecz innych instytucji społecznych^{2 3}. We wnioskach swej krytyki zastanawia się nad przydauiością religioznawstwą dla badań nad rcligiami prymitywnymi, jednak ocenia ją negatywnie. Religioznawstwa bazuje na analizie    [

Jienneneutycznej tekstów, „dla antropologa czy socjologa jest to najmniej znacząca część religii, zwłaszcza, że, jak wykazują fakty, naukowcy piszący prace

0    historycznych religiach często są niepewni znaczenia nawet słów kluczowych dla autora tekstu sakralnego”^{1 s}. Antropologowie^ mówi Evans-Pritchard, są raczej zainteresowani sposobem i treścią myślenia „zwykłych lud^i”. Wskazuje też, że religioznawstwo'jest z natury swojej porównawczy zaś antropologo-

wie tak naprawdę niewiele zrobili dla porównania wyników swoich prac. "    __

Praca Evans-Pritcharda powstała w 1965 r„ można więc spytać, czy sceptycyzm autora był uzasadniony, czy nic nie zmieniło się na styku tych dwóch dyscyplin w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Czas ten nazwano okresem kryzysu w antropologii opętanej, jak twierdzą James A. Boon

1    Ernest Gellner „fetyszyzmem terenu”⁴ narzuconym przez Malinowskiego,

a w całej rozciągłości popartym dla badań etnoreligioznawczych przez Evans-Pritcharda²⁰. Jednak w tym właśnie okresie powstają bardzo wartościowe prace pozwalające na złapanie drugiego oddechu i powtórne przeanalizowanie zebranych materiałów. Z jednej strony wybucha strukturalizm, którego twórca na terenie antropologii, Claude Levi-Strauss, specjalnie istotnych badań terenowych nie przeprowadził. Natomiast jego krytyczne studium Totemizm i Myśl nieo.swojona uzupełniająca go jako pars consiruens są wskazaniem drogi, jak)do materiałów terenowych dotyczących religii podejść może ba-dacz-antropolog²-CJRozwrjajńę też symboliczne podejście do religj), zapoczątkowane przez Clii forda Geertz]*. W swoim szkicu z 1966 r. Geertz pisze: „Gdy myślę o antropologicznych studiach nad religią powstałych po drugiej wojnie światowej i porównuję je z tymi, które powstały tuż przed pierwszą wojną światową, dwie ich cechy wydają mi się zastanawiające. Pierwszą cechą jest to, że nie widać w nich żadnego teoretycznego postępu^Ich autorzy żyją z pojęciowego kapitału swoich poprzedników, dodając do niego bardzo mało, jeśli nie liczyć pewnego wzbogacenia empirycznego./ Drugą jest czerpanie pojęć z bardzo wąskiej tradycji intelektualnej, do której należą Durkheim, Weber, Freud i Malinowski”²². W bardzo ostrych słowach („kompletna stagnacja”, „strupieszały durkheim izm!’) odrzuca dotychczasowe interpretacje i proponuje w zamian podejście symbolicznó^religiaJako systemsymboli).

Niezależnie od różnic między symboliczną interpretacją Geertza a analizami Levi-Straussa, widać jak wiele łączy tych badaczy w momencie porównania opisanego przez „papieża strukturalizmu” leczniczego seansu szamańskiego u panamskich Indian Kuna²³ z analizą Geertza skutków pieśni uzdrowienia u Nawahów²⁴. Aczkolwiek podejście „symboliczne” nie jest szkołą sensu stricto w antropologii, jednak pozwala Wydobyć się z kryzysu interpretacyjnego. Do prac znaczących dla etnologa religii można tu dołączyć

Por. tegoż Nuer Religion Oxford 1956.

C. Levi-Strauss, Totemizm, Warszawa 1968 (wyd. o ryg. 1962); tenże, Myśl nieoswo-jona, Warszawa 1969 (wyd. oryg. 1962).

C. Geertz, Religia jako system kulturowy, [w:] Racjonalność i styl myślenia pod red. E. Mokrzyckiego, Warszawa 1992, s. 498 [wyd. oryg. 1966],

C. Leyi-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970, rozdział: „Skuteczność symboliczna” (wyd. oryg. 1958).

²⁴ C. Geertz, op. cit., s. 522.

1

   E. E. Evans-Pritchard, Theories of Primitire Religion, Oxford 1977, s. 2.

2

   „Być może badania terenowe w tym zwłaszcza przedmiocie wymagają poetyckiego umysłu, obdarzonego łatwością poruszania się wśród wyobrażeń i symboli” (op. cit., s. 112).

3

^1S Op. cit., s. 119.

4

Ernest Gellner pisze o „kulcie badań terenowych, epistemologii baptystycznej, kładącej nacisk na Wiedzę-poprzez-Całkowite-Zanurzenie, która niemalże zdefiniowała cała dyscyplinę” (E. Gellner, Pojęcie pokrewieństwa i inne szkice o metodzie i wyjaśnianiu antropologicznym, Kraków 1995, s. 12 [wyd. oryg. 1973]).