20130324358

■ Psychologia parania

znacza na ich wykonanie znaczną ilość energii. W zadaniach mniej ważnych jego zaangażowanie będzie odpowiednio mniejsze. Skoro jednostka przeznacza różną ilość energii na wykonanie zadań taniej lub bardziej ważnych, musi ona dysponować jakimś sposobem oceny tego, czy zadanie jest ważne czy też niejedną z możliwości jest ocena własnego napięcia emocjonalnego pojawiającego się w obliczu zadania

-    im jest ono wyższe, tym zadanie to wydaje się jednostce ważniejsze. Czasami jednak silne napięcie emocjonalne o charakterze lękowym prowadzi do skupienia uwagi na nim samym, a nie na wykonywanym zadaniu (Szymura i Kolańczyk, 2006). Oznacza to, że procesom wzrostu zaangażowania uwagi może towarzyszyć przeniesienie centrum pola uwagi na inny obiekt.

O tym. jaka ilość zasobów poznawczych zostanie zaangażowana do wykonania danego zadania, decydują także inne czynniki. Pierwszym z nich są wymagania zadania. Innej puli zasobów poznawczych wymaga proste zadanie, takie jak zmiana pościeli czy wyprasowanie koszuli, nieco większej - sprawdzenie stanu konta przez internet, a jeszcze większej

-    pisanie artykułu naukowego. Drugim czynnikiem jest wielkość zasobów poznawczych, jakimi dysponuje jednostka. Im większa jest pula tych zasobów, tym więcej jednostka może ich zaangażować. Trzecim czynnikiem jest stopień przeliczenia zadania. Zadania, które są przeuczone - czyli, inaczej mówiąc, takie, które są wysoce zautomatyzowane - wymagają stosunkowo niewielkiej puli zasobów, natomiast zadania całkowicie nowe wymagają dużej puli. Zauważmy, że wytrawny kierowca może spokojnie rozmawiać z drugą osobą w czasie prowadzenia samochodu. Czynność prowadzenia samochodu została w wysokim stopniu zautomatyzowana i w związku z tym kierowca ma wolne zasoby, które może przeznaczyć na podtrzymywanie konwersacji. Coś takiego jest niemożliwe w przypadku kierowcy początkującego. Kierowanie samochodem pochłania jego wszystkie zasoby poznawcze i wykonywanie jakiejkolwiek dodatkowej czynności może pogarszać wykonywanie czynności podstawowej

Korzystając z wprowadzonej wcześniej metafory reflektora emitującego snop światła, możemy opisać zjawisko „przydzielania” zasobów poznawczych. Wszystkie dostępne zasoby poznawcze można na przykład skoncentrować na wykonywaniu jednego zadania. Przypomina to koncentrowanie promieni słonecznych za pomocą soczewki. Im większa jest powierzchnia soczewki, tym więcej promieni słonecznych zogniskujemy i tym większą energię uzyskamy w punkcie zogniskowania. W przypadku wąskiego strumienia światła możemy zwiększać silę źródła światła. Wyobraźmy sobie, że mamy do czy nienia z bardzo wąską wiązką promieni, jak na przykład w laserze. Źródło światła w laserze może być rak słabe, jak we wskaźniku laserowym, ale może też być tak, że laser ma potężną moc i światło, które emituje, może uszkadzać różne przedmioty.

Opisane tu meaforycznie mechanizmy przypo minają dwa mechanizmy, które ludzie rzeczywiście wykoizystują w celu zwiększenia ilości zasobów poświęcanych danemu zadaniu. Pierwszy (ogniskowa nie) to przejście od uwagi ekstensywnej do intensyw-nej Zastosowanie tego mechanizmu naraża jednostkę na pewne koszty. Wynikają one z obniżenia możliwości wykorzystania dużej puli danych, które mogą być potrzebne do rozwiązania jakiegoś problemu. Drugi mechanizm to zwiększenie zaangażowania bez zmiany rozmiarów puli danych, którymi dysponuje jednost ka. W tym wypadku pojawiają się pewne ograniczenia związane z możliwością zwiększenia zaangażowania Może się zdarzyć, że jednostka osiągnie kres w zwiększaniu zaangażowania - wówczas może od zewnątrz stymulować zaangażowanie, na przykład pijąc duże ilości kawy lub zażywając środki pobudzające Ale i wtedy można osiągnąć kres. Warto-jeśli puuzymy na to w bezstronny sposób - zadawać sobie często pytanie, czy osiągnęliśmy kres zaangażowania, a jeśli tak, to trzeba się przyznać, że dany problem przy naszych zasobach nie może zostać rozwiązany.

Z przestawioną wcześniej funkcją ukierunkowania zasobów uwagi wiąże się jeszcze funkcja bardziej podstawowa. Polega ona na podtrzymywaniu zaangażowania poznawczego w ogóle. Na początku tego rozdziału funkcja ta została zilustrowana przykładem kontroli czujności maszynisty prowadzącego pociąg. Praca maszynisty jest bardzo monotonna, dlatego też musi on podtrzymywać zaangażowanie

Uwaga*

uwagi przez dłuższy czas. Można powiedzieć, że w takim wypadku mamy do czynienia z czasową dynamiką procesu uwagi. Niektóre zależności, które dotyczą zachodzących w czasie zmian natężenia uwagi, wydają się oczywiste - taką oczywistą zależnością jest to, że długotrwale wykonywanie mono

tonnej czynności powoduje spadek koncentracji uwagi. Inne zależności mają charakter kontrinm-icyjny. Jako przykłady można przytoczyć takie zjawiska, jak „mrugnięcie uwagi" (menaonal bUnk) oraz „ślepota na powtórzenia". Zjawiska te omawiam w ramce 3.1.

RAMKA 3.1.

Mrugnięcie uwagi i ślepota na powtórzenia

! Oba wymienione zjawiska występują w badaniach, w których wykorzystuje się szybką ekspozycje sekwencyjną. Można w nich eksponować słowa, obrazki, Stery lub cyfry. Ekspozycje kolejnych bodźców, trwające kilkadziesiąt milisekund, oddzielone są jeszcze krótszymi przerwami rzędu kilkunastu mifisekund. W badaniach nad mrugnięciem uwagi człowiek wykonuje dwa zadania. Każde z nich polega na wykryciu pewnego bódź- : ca. Na przykład w pierwszym zadaniu należy wykryć białą literę na ciemnym tle, podczas gdy pozostałe litery i są czarne na białym tle. Natomiast drugie zadanie może polegać na wykrywaniu w sekwencji eksportowa i nych liter litery P. Tę literę określa się mianem sondy, podczas gdy litera biała określana jest jako litera-csl,

{ Sonda w serii liter pojawia się zawsze po literze-celu, Zadanie nie sprawia ludziom trudności, jeśli litera-so- i nda pojawia się natychmiast po literze-celu. Jeśli natomiast lltera-sonda pojawia się jako litera zajmująca miejsce od drogiego do szóstego po literze-ceki (w przybliżeniu odpowiada to przerwie trwającej od 100 do : 450 milisekund), to ludzie nie potrafią jej wykryć wygląda to tak, jak gdyby po zaangażowaniu uwagi w wy f konanie jakiegoś zadania pojawiało się coś w rodzaju braku wrażSwośd na inne aspekty bodźca. Ów brak I j wrażliwości nie pojawia się jednak natychmiast Pod pewnymi względami przypomina to zjawisko refrakcji, j znane w fizjologii układu nerwowego, polegające na tym. żepo pojawieniu saęimpulsu we włóknie nerwo- i wym traci ono na pewien czas swoją wrażliwość Używając określeń antropomorfizujących. można stwier-Pdzić. ze wygląda to tak. jak gdyby uwaga z pewnym opóźnieniem zamykała oczy po odebraniu jakiegoś bodźca (Broadbent i Broadbent. 1987; Shapiro. 1994).

Zjawisko ślepoty na powtórzenia występuje w podobnych warunkach, ftzez krótki czas eksponuje się badanym stówa. Niektóre z tych stów się powtarzają. Badanego prosi się o to, żeby sygnaizował, że zauważył jakieś słowo, które jest powtórzeniem słowa widzianego wcześniej. Okazuje się, że ludzie mają kłopoty w wykrywaniu powtórzeń słów - są one szczególnie wyraźne wtedy, kiedy drugie pojawienie się jakiego stówa nie następuje bezpośrednio po pierwszym (Kanwisher, 1987). Każdy, kto kiedyś robił korektę tekstu, zapewne spotkał się z podobnym zjawiskiem - trudno wykryć zbędne powtórzenie jakiegoś stawa

Choć oba opisane zjawiska pojawiają się w podobnych warunkach, nie udało się dotychczas wykazać by u ich podłoża tkwił podobny mechanizm. Oba nastręczają również trudności badaczom zajmującym sę uwagą, ponieważ nie wiadomo, jaką funkcję mogłyby one pełnić

Czytelników, którzy chcieliby na własnej skórze zakosztować działania podobnego zjawiska, zaotę-

i am i.............    strony httptfpeople n iihr ca/ renjinWflkker/dawnloatMirpl——» Mamy tu do

czynienia z migający--brąz,—i pewnej naturalnej sceny a nasze zadanie polega na wykryciu zmiany Jest

to odmienne zadanie od zadań ilustrujących ślepotę na powtórzenia, ale daje ora aęobrażenie. jak przedstawia się technika eksperymentalna. Filmik oglądamy dopóty, dopóki nie wykryjemy różnicy między dwe ma obrazami.